TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE BİLİM DİLİ ve TERİM SORUNU*
Nadiye Sarıtosun
İTÜ
Türk Dili Okutmanı
[*] Bu yazı 26-28 Mayıs 1994 tarihinde İÜ
İletişim Fakültesi tarafından düzenlenen VIII. Dilbilim
Kurultayı'nda sunulan bildiri metnidir.
Dil Kültür ve Uygarlık
Aile, eğitim, bilim, iletişim, devlet, din, dil... bir
toplumun sosyal kurumlarıdır. Her toplumda var olan benzer
ya da çok farklı özellikler gösteren bu sosyal kurumların
tümü, toplumsal kültürü ve kimliği oluşturur. Tüm bu sosyal
kurumlar içinde dilin önemli bir yeri, görevi ve ayrıcalığı
vardır. Çünkü dil, bunlar arasındaki iletişimi ve etkileşimi
sağlayan bir sosyal kurum ve tüm toplumun yaşamını,
geleneğini ve bilimini nesilden nesile taşıyan bir araçtır.
Ancak dil aracılığı ile bütün bilgiler, deneyler
aktarılabilir; ayrıca mühendislik, mimarlık, ekonomi, tıp,
uzay... tüm bilim dallarında bilimsel düşüncenin taşıyıcısı
ve eğitimin aracı da dildir. Aslında hepsinin kökenindeki
asıl olgu dildir; zaten tüm bilimler ve teknikbilim de insan
zihninin düşünürlülüğünden kaynaklanmıştır. İnsanı öbür
yaratıklardan ayıran aklıdır; ancak akıl, sözcüklerle dile
dönüşmediği sürece tam bir işleklik kazanamaz, üretemez;
üretse bile düşünceleri öbür insanlara ulaşamaz. Denilebilir
ki insanları düşündüren, bu aşamaya getiren kullandığı
dildir. Bu noktada, "insanoğlu düşündüğü için mi konuşmuş;
yoksa konuştuğu için mi düşünmüştür?" sorusu akla gelebilir.
Ancak yanıt ne olursa olsun, sonuçta; dil, düşünce, eğitim,
bilim, teknikbilim, kültür ve uygarlık; birbirini izleyen,
birbirini yaratan ve geliştiren zincirin birer halkaları,
piramitin birer "taşı gigibidir. İnsanlık tarihinde kimi
ulusların anadilleri ve düşünceleri ile yarattıkları yüksek
kapsamlı kültürler "uygarlık" diye anılıyor: Doğu uygarlığı,
Batı uygarlığı, çağdaş uygarlık gibi.
|
DİL >>> |
DÜŞÜNCE |
KÜLTÜR >>> |
TOPLUM |
UYGARLIK |
| eğitim |
| sanat |
teknikbilim |
| bilim |
Uygarlık Evrensel, Kültür Ulusaldır
Çizgede(şema); görüldüğü gibi uygarlık, bir toplumun
anadili ve düşüncesinin etkileşimi ve kültürünün katkısı ile
ürettiklerinin bir sonucudur ve bazı dillerin dolayısıyla
kültürlerin yarattığı uygarlıklar tüm dünyanın malı
olabilir. Bir başka deyişle; bir ulusun, kendi gereksinimi
için, anadiliyle ürettiği ve kültürünün bir parçası olan
bilim ve teknikbilim, öbür uluslarca da kullanılır. Çünkü
bilimin etkinliği ulusal değil evrenseldir. Bilim yoluyla
üretilen bilgiler, ulusal sınırları aşarak tüm dünyaya
yayılabilir. İşte bu nedenle, "Bilim dili evrenseldir" diye
düşünülebilir. Buradan yola çıkılarak, "Bilimsel sözcükler
ve terimler uluslararasıdır, hangi dilde üretildiyse aynen
alınıp kullanılmalıdır, bunlar Türkçeleştirilemez" kanısı ne
yazık ki toplumumuzda çok yaygındır. Ama durum gerçekte hiç
de öyle değildir; çünkü alınması gereken bilimin
sonuçlarıdır, kavramlardır; yabancı dillerdeki sesler,
sözcükler ve kurallar değil. Fakat uygarlaşma aşamasında,
kendi kültürel değerlerinin ve yaratıcı kaynaklarının
bilincinde olmayan bazı uluslar yabancı kültürlerle,
teknikbilimle karşılaştıklarında, bunlardan aldıklarını
kendi kültürleri, dilleri ve düşünce sistemleri içinde
özümsemek gereğini duymazlar. Yani dışarıdan aldıkları
kavramları, anadillerinin kavramları dizgesi içinde yeniden
yaratmaz, olduğu gibi kullanırlar; böylece bilim dilleri
oluşamaz. Giderek yabancı seslerden oluşan sözcükler,
kurallar, kavramlar, diller ve kültürler o topluma yerleşir.
Ama uygarlığı yakalamak ya da çağdaş uygarlık düzeyinin
üstüne çıkmak için, bir toplumun kimliğinden vazgeçmesi
gerekmez. Yeryüzünde bu şekilde başarı kazanmış ulus yoktur.
Aksine başarı kazanmış ulusların tümü, kendi kimliğini ve
ulusal değerlerini tanıyıp, uygarlık yolunda gelişmenin
gerektirdiği değişiklikleri anadillerine dayanarak
gerçekleştirmişlerdir. Çünkü uygarlık evrensel, kültür
ulusaldır; kavramlar evrensel, sözcükler ulusaldır. "Computer,
hormon, plasman, integral, folklor, ithalat, antifriz"
sözcüklerinin; "bilgisayar, içsalgı, yatırım, tümlev,
halkbilimi, dışalım, donmaönler" sözcüklerinden daha
bilimsel olduğunu kim kanıtlayabilir? Bilimsel alanlarda
kullanılan sözcük ve terimlerden oluşan bilim dili, ayrı bir
dil olmayıp o toplumdaki ulusal dilin bir bölümüdür ve böyle
algılanmalıdır.
Hangisi Daha Bilimsel?
| plasman |
:yatırım |
| izolatör |
:yalıtkan |
| jeneratör |
:üreteç |
| integral |
:tümlev |
| emprime |
:baskı |
| hidrosfer |
:suküre |
| mukavemet |
:direnme |
| network |
:ağ |
|
| critere |
:ölçüt |
| konjenital |
:doğuştan |
| donneur |
:verici |
| hormon |
:içsalgı |
| output |
:çıktı,çıkış |
| input |
:girdi,giriş |
| metro |
:altulaşım |
| oşinografi |
:denizbilimi |
|
| transportation network |
:ulaşım ağı |
COMPUTER
| Yugoslavca |
:racuner |
Japonca |
:denshi keisanki |
| Arapça |
:hasip |
İsrail dili |
:mahsev |
| Fransızca |
:ordinateur |
İspanyolca |
:ordenador |
| İtalyanca |
:calcolatore |
Türkçe |
:bilgisayar |
TELEFON
| Almanca |
:fernsprecher(uzak konuşan) |
| Çince |
:dien hua ci(elektrik konuşmak cihaz) |
TELEVİZYON
| Almanca |
:fernseher(uzak gören) |
| Çince |
:dien sı ci(elektrik görmek cihaz) |
Bilim Dilinde İletişim Katmanları ve Eğitim Dili
Bilim
Dilinde İletişim Katmanları
| Bilim
adamı |
bilim
dili >>> terimler >>> |
amaç: bilgi iletişimi |
|
Bilim adamı |
|
|
|
Bilim adamı |
bilim
dili >>> terimler / temel
kavramlar >>> |
amaç: uygulama, kullanım |
| Uygulayıcı
uzman |
|
|
|
Bilim adamı |
bilim dili >>>
terimler, tanımlar / yineleme,
açıklama >>> |
amaç: bilgilendirme,
bilgi aktarma |
| Öğrenci |
|
|
|
|
Bilim adamı |
bilim dili >>>
|
amaç: bilginin yaygınlaştırılması,
toplumca özümlenmesi |
| Halk |
Bilim dili; en genel anlamda bilimi oluşturan veri ve
bilgileri, sözlü ve yazılı olarak başkalarına aktarmak için
kullanılan, bilim dalları ile ilgili özel kavramları taşıyan
sözcük ve terimlerden oluşan dildir. Teknik alanda ilerlemiş
olan ülkelerin dilinde terimler, genelde öbür sözcüklerden
çoktur. Bilim ve sanat dalı ile ilgili özel kavramları
karşılayan bu sözcükler, dilbilgisi ve sözdizimi açısından
öbür sözcüklerden farklı değildir; fakat anlam açısından
karmaşık bir tanımı bütünüyle taşırlar. Anlamları kesin olup
kişiden kişiye değişmez; böylece bilim ve sanat dalında
iletişimi kesin olarak sağlarlar. Öyle ki çağdaş uygarlığın
ve teknikbilimin günümüzde pek karmaşık olan mekanik ya da
bilimsel ortamında terimler, "toplu bütünleşik elektronik
çevirimler" gibi başlı başına bir dizge ya da bir tümce
görevini üstlenebilirler. Bu yüzden terimlerin açık ve
anlaşılır olması gerekmektedir. Aksi halde bilimle
uğraşanlar arasında iletişim sağlıklı olmaz. Görüldüğü gibi
bilim dili, bilim adamından bilim adamına; bilim adamından
uygulayıcı uzmana bilgi iletişimini sağlar. Ama çağdaş
anlamda bilimsel çalışma, sadece yeni buluşlarla ilgilenme
çalışmalarını değil, bilimin halk kitlelerine iletilmesi ve
toplumsal yaşamla bütünleştirilmesi için yapılan eğitim ve
öğretim çalışmalarını da kapsar. Bu durumda doğal olarak
bilim adamından öğrenciye ve bilim adamından halka bilgi
iletişimi de söz konusudur. Bilim dilindeki bu iletişim
katmanlarının çizgede görülen ilk ikisinde, eş düzeyde ve
benzer bilgi birikimine sahip kişiler arasında iletişim söz
konusu olduğundan sorun yoktur. Ama son ikisinde; yani bilim
adamından öğrenciye ve halka bilgi iletimi ve aktarımı söz
konusu olduğunda bilim dili büyük önem kazanır.
Bilim dili ulusal dilin bir parçası olarak, görülmeyip
yabancı dillere dayandırılmışsa, bilim adamı ile öğrencisi
ve halk arasında iletişim kurmak çok zorlaşacaktır. Bu
arada eğitimde, özellikle üniversite eğitiminde belli bir
düzeyin korunması, en son gelişmelerin ve bilimsel
çalışmaların gecikmesiz olarak izlenebilmesi de önkoşuldur.
İşte bir ülkede eğitimin yabancı dillere dayalı olmasının
nedenleri de bu noktada ortaya çıkar. Çünkü bir ülkede
çağdaş araştırmaların verilerini ve bulgugularını kesintisiz
olarak yayımlayabilmek ve eğitimde uygulayabilmek için, o
ulusun anadilinin bütünlüğünü ve tutarlılığını bozmadan bir
bilim dili oluşturmuş olması gerekir. Hatta bilim dilinin,
günümüzdeki bilim ve teknikbilim hızına paralel olarak her
bilim dalında titiz ve sürekli bir çalışma şeklinde hızla
yürütülmesi şarttır. Gelişmekte olan pek çok ülke, bu çok
emek ve özveri isteyen bilim dilini oluşturma çalışmasının
üzerinde durmadıkları ya da üstesinden gelemedikleri için
dil, düşünce, eğitim, bilim ve teknikbilim arasındaki o
birbirini sürekli besleyen ve geliştiren etkileşimi göz ardı
ederek, sorunu yükseköğretimi yabancı bir dilde yaparak
çözme yoluna giderler. Hatta uygarlığı bir an önce yakalama,
o düşünce sistemine ulaşma ve zaman yitirmeme çabası ile
ilkokuldan başlayarak bir yabancı dilde eğitim vermek de bu
yanılgının bir sonucudur. Bu arada dillerini bilimsel
gelişme hızına uyduramayan, yani bilim dilini oluşturamayan
kimi ülkeler de, bazen düzeyi düşürmeyi göze alarak ve
yabancı dillere tümüyle sırt çevirerek ulusal dillerini
yükseköğretim dili olarak sürdürmeyi yeğlerler. Her ikisi de
kısır bir döngü yaratacak olan bu uygulamaların kökeninde,
ulusal dilin bilim ve eğitim dili olarak geliştirilmemiş
olması yatar. İşte bir ülke için, anadilinin bilim ve eğitim
dili olarak işlenip geliştirilmemiş olması, bu denli önemli
bir ulusal sorun yaratır.
Bir kavramı mantık örgüsü içinde hiçbir noktada boşluk
duymadan kavrayabilmek, üretkenliği yaratır. Çünkü
kullanılan dilin mantığı, kullananın mantığından çok ufak
bir noktada bile ayrılsa, o kavramda, kavram alanında ve
onunla ilgili çağrışım alanında boşluk olur; dolayısıyla
düşüncede kopukluk yaşanır ya da düşünce hiç oluşamaz.
Zaten yabancı seslerden oluşan sözcükler, anadilimizdeki
sözcükler gibi daha önceden beynimizdeki bilgisayara
şifrelenmediği için, o kavramı tanısak bile, zihnimizdeki
bilgisayarda bir dosya açılamaz. Doğa parçası aynıdır; ama
şifre bir Türk için "deniz", İngiliz için "sea", Arap ve
İranlı için "bahr" ve "derya"dır. Tıpkı "taş, stone, hacer
ve seng" gibi. Bu durum toplumdaki her birey için söz
konusudur.
"Fizibilite raporu" derseniz, bunun ne anlama geldiğini
çoğu birey anlamaz; ama "olabilirlik ya da uygulanabilirlik
yazısı" derseniz, bunun ne demeye geldiğini bu toplumda
yaşayan ve bu dili kullanan her birey anlayacaktır. Zaten
bilim ve teknikbilimle uğraşan, bunların eğitimini veren ve
bu alanda ilerlemek isteyen hiçbir ulusa anadili engel
oluşturmaz. Özellikle dil düşünce arasındaki o bitmez
tükenmez ilişkiden dolayı, anlama, yaratma, zihindeki
belirginliği ve açık seçikliği sağlama ancak anadili ile
gerçekleşir. Anadili ile eğitim gören öğrencilerin
yaratıcılık yeteneği gelişeceğinden her kuşak kendinden
öncekini rahatlıkla ve doğallıkla aşar. Böylece teknik bilgi
birikimi gelişir. Başka kültürlerin gereksinimi ve ürünü
olan teknikbilimin sonuçlarını halk yığınlarına indirgemek
ve iletmek kolaylaşır. Kısaca teknikbilimin halka ulaşan
sonuçları, başkalarından görülüp ödünç alınan nesneler gibi
eğreti durmaz.
Teknikbilimin erdemi, doğanın gizlerini çözümleyip
doğayı insanın denetimine sokmasından ve bilimsel düşünceyi
olanaklı kılmasından kaynaklanır. Yani tüm çabalar
toplum için, halk içindir; bilimin kullanıcısı halktır.
Bir ülkede bilimin bir grubun tekelinde olması doğaldır; ama
bilim, yabancı bir dilin tekelinde olamaz. Yabancı bir
dille ulaşılan bilimden halk nasıl yararlanır? Yabancı bir
dilde yapılan eğitimden öğrenci nasıl yararlanır? Eğitim
veren, bilim ve teknik bilim üreten, asıl kaynak olan
üniversiteler de fildişinden kuleler değil; bu toplumun
bilim ve eğitim yuvalarıdır ve bulundukları toplumun
kurumlarıdır.
Üniversite eğitiminde, bilim ve teknikbilim üretmede
yabancı dil, bir amaç değil; bir araç olmalıdır. Ne
yazık ki ülkemizde bu durum tersine algılanmakta,
sınavlardan geçen en seçkin öğrenciler bazen ilkokuldan
başlayarak yabancı bir dilde eğitilmekte ve
üniversitelerimizde de bu uygulama yaygınlaşarak
sürmektedir.
Üniversite eğitimi sürecinde her bireye bir, hatta birden
çok yabancı dil öğretilmelidir. Ama anadilinde eğitilen,
birden çok dili de bilimsel iletişimde kullanabilecek
düzeyde bilen bireyler yetiştirmek, amaç olmalıdır,
üniversite eğitimi gören öğrencilerin yabancı dillerdeki
bilimsel gelişmeleri izleyebilmeleri, yabancı ülkelerle
bilimsel iletişim kurabilmeleri için üniversite eğitiminin
tümünü yabancı bir dilde yapmaları gerekmez. Ama
ülkemizde, özellikle üniversitelerde yabancı bir dille
eğitilip yabancı bir kültürle yoğrularak halkından kopuk bir
"okumuşlar sınıfı" yaratmakta sakınca görülmemektedir. Bilim
ve teknik konularını kültür bütününden ayrı düşünmek bilime
ters düşer. Bu konularda eğitimi bir başka dile, özellikle
İngilizce'ye kaydırırken, Türkçenin gelecekte devlet dili
olarak tehlikeye düşebileceğini, Türk toplumunu öbürlerinden
ayıran kültürel özelliklerini, giderek siyasal
bağımsızlığını da korumada tehlikelerle karşılaşabileceğini
hesaba katmak gerekir.
Çok sayıda dili öğrenmek olanaklı; hatta günümüzde
yükseköğrenim gören bir birey için İngilizcenin yanı sıra
Fransızca. Almanca, İtalyanca, Japonca, Çince... de çok
gerekli. Çünkü o kültürlerle iletişim kurmak, onların
ürettiği bilim ve teknikbilimi anlamak ve düşünce
sınırlarını genişletmek için bu şart; ama düşünce kurmak
için de anadili şart. Çünkü bireyi düşünceden düşünceye
götüren, üretken yapan, içinden konuşturan, içinden
düşündüren öbür diller değil, önce anadilidir. Japonları
da bugünkü duruma getiren kuşkusuz Japoncadır. Demek ki
anadili ile bilim ve teknikbilim üretebiliyor.
Türklerde Bilim ve Eğitim Dili Anlayışı
Türkler tarihleri boyunca çeşitli kültürlerle
karşılaşmışlar, zaman zaman kendi kültürlerini ve
kültürlerinin en önemli parçası olan dillerini dışlayacak
kadar öbür kültürlerden etkilenmişler- dir. Selçuklu
Döneminden başlayarak Osmanlılarda son şekline ulaşan
Osmanlıca gibi yapay bir dilin oluşmasının nedeni, sadece o
dönemde yöneldiğimiz kültürlere duyulan hayranlıktan
kaynaklanmaz. Nedenlerden biri de gelişen bir toplumun
gereksinim duyduğu kavramları, dilini işletmeden Arapça ve
Farsçadan, olduğu gibi alması; zamanla bu dillerin
kurallarını da benimsemesidir. Medresede yabancı dille
eğitim gören Osmanlı aydını ile halk arasında, yüzyıllar
sürecinde bir uçurumun doğması da doğaldır. Benzer bir
durumu yaşamamak için ülkemizdeki bilim dilinin ciddi bir
şekilde gözden geçirilmesinde yarar vardır. Çünkü günümüzde,
Türkiye Türkçesinde bazı bilim dallarının dilindeki
yabancı sözcük oranı; Osmanlıcayı bile çoktan aşmış, geride
bırakmış durumdadır. Üstelik Türkiye Türkçesinden Osmanlıca
niteliği taşıyan bir dilin oluşması için yüzyılların geçmesi
gerekmez; iletişim çağı kuşkusuz bu süreyi azaltacaktır.
Aşağıda tıp biliminin dilinden alınan örnekler 13. yüzyıldan
günümüze bilim dilinin durumunu gözler önüne serecektir.
"Müsevvid-i be ahkâr-ı ibad ishak bin Murad Aslehallahü
şânehû diledi ki bu illerde bulunur ve dahi Türk dilinde adı
bilinür edviye-i müfredeyi cem'idüp bu beyaz içinde sevâda
getüre. Mizacından, hâssasiyetinden ve menfaatından ve
ıshâlzararından dilince şerheyleye. Tâ ki kalan dillerde bir
nice kişilere âsanrak ola."
(İshak bin Murad, Havâs-Edviye, 1389)
"Bilgil ve agâh ol kim zaif ve harab olup zahmete müptelâ
oldığı a'za-yı reislere zaaf hasıl olmak ve elem
irişmeklikten olur. Ve kaçan kim a'za-yı reisleri kavi
kılarlar. Edviye ve birle ilâç birle perhiz birle; cevahir,
cemî-i eskamdan ve emrazdan emin ola, tâ ecele değin. Ve
lîkîn ecele mâni yok. Anunçün kim lâ mania li atâihi va lâ
râdde li kazâhidir."
(Nâsırü'd-din Tûsi'den çevrilmiş, Ban-name-i Şahı adlı
eserden, 15. y.y.)
"Zatü'l cenb dûl cenb ma'nâsınadır veca'ü'l-cenb dahi
dirler. Lisan-ı Türkîde yan ağrısı dinmekle ma'ruftur ve
mezkûrdur. Ve zeban-ı Farazîde derd-pehlû tesmiyesiyle
meşhurdur. Ve Yunaniyen ıstılahlarından Plorotis ve
Plorotikos dahi tesmiye iderler. Bu bir verem-i hardır ki
nevâhî-ı sadrun bâtınında olan adalâtın veya gışâ-ı
müstebtanü'l-ad la'ında, yahud sadrun dahilinde olan hicabda
veya âlât-ı nefes ve âlât-ı ıgıdayyenün mabeyninde olan
hicab-ı hacizden hadis olur.
Ve eğer ol verem-i hâr, sadrun haricinde olan adâlatda ve
yahud gışâ-ı muhallelü'l-arla'da hadis olur, Zâtü'l-cenb-i
kzib ve zatü'l-cenb-i gayr-ı hâlis ve zâtü'l-cenb-i mugalid
tesmiye olunur."
(Vesim Abbas, Düsturu'l-Vesim fi'l-Tıbbî'l Cedidi ve'l
Kadim, 1784)
"Ezcümle kudemânın tahsis ettikleri anâsar-ı erbaadan
birisi hevâdır ki iki adet eczâm-ı basîtayı müştemildir.
Şöyle ki yüz cüz'ü hevânın seksen cüz'ü azot ta'bir
ettikleri hevâ'yı lâyahatta yirmi cüz'ü dahi oksijen
dedikleri hevâyı müvellüdülhumûza ile mahluttur."
(Hekimbaşı Hayrullah Efendi, Malakat-ı Tıbbîye, 19.
yüzyıl)
Yukarıda verilen yapıtlar, dil açısından dönemlerinin en
sade örnekleridir. Bu yönleri ile Agah Sırrı Levend'in
"Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri" adlı
yapıtında yer almaktadırlar.
"Atiepileptik ilaçların yayılmasının bloke edilmesinde
rol oynayan nöronal etkileri arasında eksitasyon eşiğini
yükseltmeleri, refrakter periodunu uzatmaları, prenssinaptik
ve postsinaptik inhibisyon potansiyolize etmeleri
sayılabilir. Ayrıca nörofizyolojide sponton repertitif
deşarjlarına eşlik eden bir durum olarak bilinen posttetanik
ve potansiyalizasyon olayını inhibe ederler; bu olay üzerine
inhibitor etkileri ile deşarj yayılmasını önlemeleri
arasında irtibat bulunabilir. "
(..........., Rasyonel Tedavi Yönünden Tıbbi Farmakoloji,
Cilt 1, Garanti Basımevi, Ankara, 1968)
"Kontinü nocturmal enürezise dispoze populasyonun
antesedanın da marital partnerlerin herediter conduct
patolojilerini intravenöz push edilen droglar endükler."
"Fenomenin morbiditesi itemler korrelasyonu
eksresyonundandır. Maladjusment out-patientin minimal
terminasyonudur."
"Tirimestrede travay kontredikedir. Kooperasyon
inpatientin kariyeristik kohezyonudur. Organik risk
faktörünü retrospektif spilit eder."
"Otorün rejeksiyonu izolasyondur. Somattizasyon
superimpoze sub gruplarda selfestem'in multidisipliner
korrelasyonudur."
(Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesinde 1-4 1990
günleri arasında yapılan XXVI. Psikiyatri ve Nörolojik
Bilimler Kongresinde, Türk bilim adamları tarafından sunulan
bazı bildirilerden alınan tümceler.)
Üniversite Eğitiminde Anadili Kullanılmalıdır
Yabancı dillerde eğitim yapmak, bilim ve teknikbilimle
uğraşmak Türk tarihinin her evresinde görülen bir durumdur.
Geçmişte yaşanan bu durumun Türk toplumuna ne kazandırdığı
ortadadır. Ama günümüzde bu kez Batı kültürü ve Batı
dillerinin etkisiyle yeniden hortlayan bu zihniyetin,
topluma ne getirip toplumdan neler götürebileceğini iyi
düşünmek gerekir. Dilin politikalar ve partiler üstü bir
sosyal kurum olduğu gerçeği önemsenmediği için; Cumhuriyet
döneminde uyandırılan anadili bilinci 1960'larda izlenen
politikalar sonucu yavaş yavaş yok olmaya başlamıştır.
Özellikle 1980'den sonra ülkemizde, dili geliştirme ve
zenginleştirme yönünde çalışmalar yapıldığı söylenemez. Son
yirmi yıldır Batı dillerinin terim ve sözcükleri dilimize
akın akın girmekte, bilim dili yoluyla gelen bu sözcükler ve
onların kuralları büyük bir hızla konuşma diline de inmekte
ve yerleşmektedir. Ancak Hindistan, Pakistan ve bazı
Afrika ülkelerinde görülen yabancı dile dayalı eğitim,
giderek tüm okullarda, ünivesitelerde ve eğitimde
yaygınlaşmaktadır. Bu sakat ve onur kırıcı durumu benimsemek
için mantıksal ve yasal hiçbir gerekçe yoktur. Yani
Türkiye'de, Türk okullarında ve Türk üniversitelerinde Türk
öğretmenlerin ve Türk bilim adamlarının Türk öğrencilerle
tüm derslerini İngilizce yapması ya da Türkiye'de Türk
kuruluşlarının Türk gazetelerine İngilizce iş ilanı vererek
Türk mühendis aramaları gülünç ve onur kırıcı bir durum
değil de nedir?
Ülkemizde, bilim ve eğitim çevrelerinde çok yaygın olan,
"Türkçe bilim dili olamaz, bilim ve teknikbilim üretmek
için yeterli bir dil değildir" yargısı, yerini "Bilim ve
teknikbilim dili olarak anadilini geliştirip
zenginleştirmek, Türkçeyi bu yolda işlemek gerekir"
yargısına bırakmalıdır. Çağdaşlaşma eğitim ve öğretimden
geçiyorsa, bu işin üstesinden gelmenin tek yolu bireyleri
anadilinde eğitmektir.
Türkçe Yetkin Bir Dildir
Türkçenin bilim dili olarak tüm bilim dallarında yerini
almasında, dil açısından bir sorun yoktur. Türkçe bugün
temel sözlükleri yapılmış, biçimbilgisi yeterince
incelenmiş, sözcük yapım ekleri iyice işlerlik kazanmış,
işlenirse, söz dağarcığı büyük uygarlıkların dilleri ile
karşılaştırılabilecek yetkin bir dildir. Özellikle sözcük
yapım eklerinin sayısı hiçbir dilde görülemeyecek kadar
çoktur ve türetmeye son derece elverişli bir dildir.
Finli bilim adamı G. Ramated bu konuda şöyle diyor: "Terim
bulmakta güçlüğe rastlamıyoruz. Bizim Fin Dilinde sözcük
kökleri ve ekleri çoktur; fakat Türk Dilindeki kadar bol
dedeğildir. Türk Dilinde bilimsel terimler yapmak daha kolay
olurdu. Çünkü Türk Dilinde söz hazinesi çok zengin olduğu
gibi ekler aracılığı ile yeni söz yapmak bu dilin ruh ve
yapısına uygundur." Türkçede 36 çekim, 103 yapım eki vardır.
Burada Sayın Aydın Köksal'ın şu saptamasına değinmek de
yerinde olur: "Türkçe kök ve ek biçimlerinin bilgisayar
belleğine yüklendiği bir çalışmada toplam 253 ek
tanımladığı, bunların 786 değişik başka biçimlerinin
olduğunu saptamış bulunuyoruz." Gerçekten de Türkçede yapım
ekleri çok farklı anlam ve işlevde sözcük
türetebilir: Fizikçi, kimyacı, politikacı (iş,
meslek); makasçı, dümenci (alete bağlı olarak çalışma
kavramı); şarapçı, akşamcı, uykucu (huy, alışkanlık);
yolcu, aracı.... Zeytinlik, benzinlik; hediyelik,
tohumluk; gecelik, sabahlık, gelinlik; tonluk, litrelik....
Gunümuzde dilin yapısı ile ilgili akla gegelebilecek tek
sorun, sıfat ve eylemlerde olumsuzluk bildiren "önek" lerin
olmayışıdır: anormal, antifiriz, otoriter, otorite,
ladini... gibi. Bu bir engel alarak görülse de istenirse ve
çaba harcanırsa, olumsuzluk bildiren önek almış kavramlar da
kolaylıkla karşılanabilir: dindışı, donmaönler, sözdinletir,
yetke.... gibi. Şu anda gündemde olan yazım kargaşası ve
sorunu dil konusunda yaşanan yetke boşluğundan
kaynaklanmaktadır. Atatürk'ün kurduğu TDK tarafından 1980'e
gelene kadar yapılan dil çalışmaları sonucu 100'e
yakın terim sözlüğü yayımlanmış, aşağı yukarı 100.000'e
yakın terim açıklamalı olarak karşılanmıştır. Üretilen pek
çok terim günümüzde bilim dallarında kullanılmaktadır.
Zooloji, Botanik, Sinema, Masatopu, Matematik, Fizik,
Kimya.... Terimleri Sözlükleri bunlardan bazılarıdır. Demek
ki bu işi başarmak olasıdır.
Hiçbir dil, zengin bir dil olarak doğmamıştır; tüm
diller ancak zamanla işlenip geliştirilerek bilim ve sanat
dili haline getirilebilirler. Toplumların gereksinimi ve
teknikbilimdeki gelişmeler de bunu zorunlu kılar. Bilim
diline sahip olabilme gereğini duyan her ulus, yeni
sözcükler üretme işini başarma yeteneğini kazanmalıdır.
Çünkü sürekli olarak yeni kavramlara, terimlere gereksinim
duyulur. Bu konuda bilimle uğraşanlara da büyük
sorumluluk düşer. Çünkü bilim adamı düşünen, düşüncenin
yollarını bilen ve toplumun kültür yapısını temsil eden
aydın kişidir. Bunun için bulunduğu toplumda çok özel bir
konumu vardır. Aydın kişilerde de anadili bilincinin
olması çok doğaldır. Bilimsel yapıtların toplumun
düşünce yapısını ve kültürünü geliştirdiği göz önüne
alınacak olursa, bilimsel yapıtlardaki bilgilerin, doğru bir
dille ve olabildiğince Türkçe ile aktarılmasının da önemi
ortaya çıkar. Bilgilerin öneminin yanısıra dilin
kullanım, ve dil kurallarına göre yazılmaları da önem taşır.
Bilim adamlarından bir edebiyatçı gibi güzel yazmaları
beklenemez; ama doğru, anlaşılır ve olabildiğince Türkçe
yazmaları, dillerine gereken önemi göstermeleri ve bilim
dilinin gelişmesine katkıda bulunmaları beklenmelidir. İşte
bu bilinci taşıyan, Türkçeyi bilim ve eğitim dili olarak
kullanmanın gereğine inanan ve bu yolda yoğun çalışmalar
yapan bilim adamları hemen hemen hiçbir bilim dalında eksik
değildir. Kullandığı kavramları Türk düşünce sistemi
içerisinde yeniden yaratan "dil işçisi" bilim adamlarının
sayısı küçümsenemeyecek kadar çoktur. İTÜ, tarihinin her
evresinde ve her bilim dalında bu sorumluluğunun bilincinde
olan bilim adamları, dilimize yabancı dillerden giren
sayısız terimi Türkçeleştirmiş; bilim diline yerleşmesinde
katkıda bulunmuşlardır. Bu anlayışla 1992-93 öğretim yılında
İTÜ Rektörlüğünce "İTÜ Terim Hazırlama Çalışmalarını
Yürütme Komisyonu" kurulmuştur. Üyesi bulunduğum ve
çalışmalarını yürütme çabasında olduğum bu komisyonun amacı:
iTÜ'de Türkçesi üretilmiş ve kullanılmakta olan teknikbilim
terimlerini saptamak; iTÜ'de terim birliği sağlamak;
dilimize hergün girmekte olan çok sayıda terime karşılık
üretmek için, çalışma yapacak olan bilim adamları ile
bilgisayar destekli iletişim kurmak; her bilim dalı için "İTÜ
Teknikbilim Terimleri Sözlüğü" hazırlamak; çalışmaları
sürekli ve sistemli bir hale getirmek ve belli bir aşamsdan
sonra ilgili kurum ve kuruluşlarla iletişime geçmektir. Bu
amaçlara ulaşabilmek için tarafımdan, cep kitapçığı
boyutunda olan terim yapma yollarını ve yapım eklerini
içeren "Terim Hazırlama Kılavuzu" yazılmış;
Kitapçığın Bilgi işlem Merkezince (BİM) bilgisayar programı
yapılmış; İTÜ Rektörlüğünce çoğaltılan kitap ve terim
fişleri, Fakülte Terim Komisyonu Başkanları (FTKB)
tarafından bilim adamlarına ulaştırılmıştır. Fakültelerde
üretilen terimler, FTKB'de toplanmakta; sonra BİM'e
iletilmektedir. Amacımız; BİM'de toplanan ve dile uygunluğu
açısından incelenen terimleri fasiküller halinde yayımlayıp
önce üniversite içerisinde beğeniye ve kullanıma sunmaktır.
Türkçeleştirme çalışmasında, Türkçeleştirilecek terimler
saptanırken şöyle bir yol izlenilmesi uygun görülmüştür:
Dilimize artık yerleşmiş, özellikle halk diline kadar inmiş
olan terimlere karşılık önermeden önce, dilimize her gün
girmekte olan çok sayıda terime hemen karşılık aranması
düşünülmektedir. Yabancı bir terim, bilim dilinde
kullanılmadan önce karşılık üretilirse, önerilen sözcüğün
tutma olasılığının yüksek olacağı bilinmektedir. Özellikle
lisansüstü ve lisans düzeyinde sıkça kullanılan ve Türkçenin
sözdizimine hiç uymayan terimlere (spline, aeroelasticity,
communucation...) hemen karşılık aranmalı; bunlara
öncelik tanınmalıdır. Bu bir anlamda, Türkçeleştirme
çalışmasında sondan başa; yeni gelenden dile yerleşmiş
olanlara doğru, bir yol izlemek şeklinde olacaktır.
Bu yaklaşımla yabancı kökenli terimler şöyle
öbeklendirilmiştir: Çok yeni ve az bilinen (cache memory,
resident memory); yeni ancak bilinen (harddisk);
kemikleşmiş, dile yerleşmiş (sistem, enerji, mukavemet).
Fakültelerde terim çalışmaları şimdilik ağır aksak yürüse de
teknik bir üniversitede bu bilincin bulunması ve Edebiyat
Fakültesi olmayan İTÜ'de böyle bir çalışmanın
başlatılmış olması Türkçe açısından sevindiricidir.
Sovyetler Birliği'nde yaşanan şaşırtıcı
değişme, Türkiye Türkçesinin dışında da bilim ve teknikbilim
dili olan çeşitli Türk lehçelerinin varlığını gözler önüne
sermiştir. Bu ortamda, Türkiye'de bilim ve teknikbilim ile
uğraşan Türk bilim adamlarına, tüm kurumlara ve Türk Dili
ile ilgili her bireye tarihsel bir görev düşmektedir. Tüm bu
Cumhuriyetler arasında bilimsel iletişim kurmak için
kullanılacak dil, herhalde İngilizce ya da başka bir yabancı
dil olmamalıdır. Üstelik bu Cumhuriyetlerden ülkemize
eğitim için gelen öğrenciler vardır ve bu öğrenciler
Türkiye'de başka bir dile dayalı eğitim görmemelidir. Salt
bu nedenle diyebiliriz ki, Türkçe eğitimin her aşamasında ve
bilim dili alarak istenen, özlenen yerini ve konumunu
yapılacak dil çalışmaları ile mutlaka sağlamalıdır.
Sonuç
Günümüzde Türkiye Türkçesinin konu ile ilgili sorunları
şöyle özetlenebilir:
1-Çağın Ruhu: Her çağın, her kuşağın
"şık" diye nitelendirdiği beğendiği ve uyguladığı
birtakım olgular vardır. Çağın, zamanın ruhu ya da toplumsal
şıklık diye nitelendirebilecek, bir zamanlar Selçuklularla
Osmanlıları peşinden sürükleyen bu olgu; zaman zaman
toplumun tüm sosyal kurumlarını ve değer yargılarını
etkileyebilir. Dil bağlamında düşünülürse, herhangi bir
yabancı sesi ya da sözcüğü güzel, kibar bulma duygusu bir
toplumda oluşmaya başladığı an, anadilini kaba bulma olgusu
kaçınılmaz olur. Ayrıca günümüzde çeşitli siyasal ve
toplumsal çalkantılar ve biraz da bilinçli olarak
uygulanan kültür sömürüsü sonucu dil çalışmaları örselenmiş
ve engellenmiştir. Bireyleri ne bilim dilindeki ne de
günlük konuşma dilindeki yozlaşma, artık rahatsız
etmektedir. Öyle ki uyuşturucuya alışan bağımlılar gibi,
insanlarımızın dilinde yabancı dillerin, özellikle
İngilizcenin etkisi günden güne çoğalmakta ve dildeki
yozlaşma her geçen gün dozunu giderek arttırmaktadır. Durum
böyle iken, bu gerçekler her ne kadar tüm boyutları ile
ortaya konulsa da toplum dil konusunda bilinçlenmedikçe;
Dil Devriminde yaşanan coşku yeniden yaşanmadıkça; halkın
ruhunda ışımayan, halkın bilinçle peşinden gitmediği bir
dava olumlu sonuç vermeyecektir.
2-Eğitimin İngilizceleşmesi:Çağımızda
özellikle İngilizcenin tüm diller üzerindeki etkisi
yadsınamaz. Ama özellikle gelişmiş ülkeler, bu etkiyi
olabildiğince sınırlı tutmak için sürekli dil çalışmaları
yaparken ülkemizde son on yıldır bu konuda ciddi çalışmalar
yapıldığı pek söylenemez. Herhangi bir çalışmanın ciddi ve
kalıcı sonuçlarını görmek bir yana bir de eğitimin her
aşaması giderek İngilizceye kaydırılmaktadır. Ama burada
düşündürücü olan bir konu, İngilizce ile aynı dil ailesinden
olan Batılı ulusların dillerini İngilizcenin etkisinden
korumak için yaptıkları dil çalışmalarıdır. Eğer böyle
bir konuda uluslarının geleceği açısından bir yarar, bir
umar söz konusu olmasa, özellikle Almanlar ve Fransızlar
böyle bir çaba içine girip, bu derece ciddi önlemler alıp bu
konuda yasalar düzenlerler mi?
3-Dil Konusundaki Yetke Boşluğu: Ülkemizde
şu anda sayıları 10'u aşan ve birbirinden çok büyük
farklılıklar gösteren "yazım kılavuzu" vardır. Oysa ki
yazım kılavuzu, bir dilin anayasası demektir. Bu örnek
bile dil konusunda yaşanan kargaşayı ve yetke boşluğunu
göstermeye yeterlidir. Ne yazık ki dil konusunda sağlam,
köklü ve kalıcı çalışmaları başlatacak ve yürütecek bir
kurumun varlığından söz etmek şu an için olanaksızdır.
4-Türkçenin Akademik Ortamda Hor Görülmesi:
Günümüzde akademik ortamda yabancı dilde yapılan yayınlar,
Türkçe yayınlara yeğlenmekte ve önem kazanmaktadır. Öyle ki
bu anlayışla beş on milyon bireyin konuştuğu yabancı bir
dilde yapılan bir yayın salt yabancı dilde olduğu için,
yüz milyondan fazla kişinin konuştuğu Türkçe ile yapılan
bir yayına yeğlenebilmektedir. Böyle bir düşünceyi
anlayabilmek zordur.
5-Tüm bunların yanısıra özellikle bilim
çevrelerinde yaşanan Türkçeye güvensizlik; kültürel
değerlerin farkında olmama; toplumun anadili bilincini
giderek yitirmesi sorunların belli başlı olanlarıdır.
Ulusun geleceği açısından büyük bir önem taşıyan ve
ivedilikle ele alınması gereken bu sorunlar, öncelikle
toplumda anadili bilinci uyandırmak; özleştirme
çalışmalarına hemen başlamak; bu çalışmalara katılacak olan
kurum ve kuruluşlar arasında eşgüdümü sağlamak; özleştirmede
bilinçli olmak; aşırı ulusçu duygularla davranmamak eğitimi
anadilinde yapmak; akademik ortamda Türkçe yayına
özendirmek; dilimize bilim adamı, sanatçı, politikacı
yoluyla giren, basın yayın organlarıyla topluma yerleşen
sözcük ve kuralları denetleyecek ve Türkçeleştirecek,
sürekli ve kalıcı çalışmaları başlatıp sürdürebilecek yetkin
bir kurumun varlığını sağlamakla çözümlenebilir.
Sözlerimi günümüzden yirmi altı yüzyıl önce yaşamış Çin
düşünürü Konfiçyus'un tümceleri ile bitirmek istiyorum.
Konfiçyus'e, "bir ülkeyi yönetmeye çağrılsaydınız
yapacağınız ilk iş ne olurdu?" diye sorduklarında şu yanıtı
vermiştir: "Hiç kuşkusuz işe, önce dili gözden geçirmekle
başlardım. Dil kusurlu olursa, sözcükler düşünceyi iyi
anlatamaz. Düşünce iyi anlatılamazsa, yapılması gereken
şeyler doğru yapılamaz. Ödevler gereği gibi yapılamazsa,
töre ve kültür bozulur. Töre ve kültür bozulursa, adalet
yanlış yola sapar. Adalet yoldan çıkarsa, şaşkınlık içine
düşen halk, ne yapacağını, işin nereye varacağını bilemez.
İşte bunun içindir ki, bir toplum için hiçbir şey dil kadar
önemli değildir. "Gerçekten de bir toplum siyasal, ekonomik
çeşitli sorunlarını zaman içinde şöyle ya da böyle
çözümleyebilir, bir çıkış yolu bulabilir; teknikbilimdeki
gelişmesini tamamlayıp çağı yakalayabilir. Ama eğitim ve
dil gibi çok önemli sosyal kurumlarında bir bozulma ya da
bir yozlaşma söz konusu olursa, bu, ne yazık ki güç sezilir
ve geri dönüşü bazen olanaksızdır. Tıpkı insan bedenini
sinsi sinsi saran kanser hücrelerinin ölümcül bir hastalık
alarak ortaya çıkması gibi. Unutmamak gerekir ki,
uluslararası onurumuz ve şu andaki tarihsel konumumuz bir
yerde kişiliğimize ve dilimize verdiğimiz öneme de bağlıdır;
çünkü dil, kimliğimizdir ve kültürümüzün aynasıdır.
KAYNAKÇA: