‘Ulusal'dan 'Uluslarüstü'ne
İKTİSADİ PLANLAMA VE TÜRKİYE DENEYİMİ
İstanbul: Der Yayınları, Şubat 2004
ÖNSÖZ
1970’lerde yaşanan iktisadi krizlerin etkisiyle dünya kapitalizminin son derece derin bir yeniden yapılanma sürecine girdiğini söyleyebiliriz. Özellikle son yirmi yıldan bu yana etkilerini çok daha belirgin bir şekilde hissetmeye başladığımız küreselleşme süreci, aslında bu yeniden yapılanmanın yansımalarını içinde taşımaktadır. Teknolojik gelişmelerinde katkısıyla bu süreçte; fikirlerin, insanların, mal-hizmetlerin ve özellikle küresel sermayenin serbestçe hareket etmesi yoluyla toplum ve ekonomilerin bütünleşme ivmesi daha da artarken, iktisadi ve sosyal karar alma mekanizmalarında köklü değişikliklerin yaşandığı da bir gerçektir. Ulus-devlet ve ulusal iktisat politikaları, küresel bütünleşme ve yeniden yapılanma adına küresel sermayenin önünde aşılması gereken temel unsurlar olarak belirginleşmektedir. Bu bağlamda küresel ekonominin yönetimiyle ilişkili politikaların geliştirilmesinde, uluslarüstü planlama kurumları tedricen ulusal kurumların yerine geçmektedir. Bir anlamda ulusal politikalar tarafından biçimlenen ulus-devlet fonksiyonu, yerini uluslarüstü kurumlar tarafından biçimlendirilmiş küresel politikalara bırakmaktadır.
1980’lerden sonra bu sürecin özellikle iktisadi alandaki en güçlü yönlendirici aktörleri, ABD ve diğer gelişmiş ülkelerin güdümünde hareket eden Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası’dır. Bu ikilinin özellikle gelişmekte olan ülkelere (GOÜ) yönelik dayattığı yapısal uyum politikaları ile küresel bütünleşme, birbirlerini destekleyen ve tetikleyen bir gelişim süreci izlemiştir. 1980 sonrası süreçte ulusal ekonomilerini borçla yönetmek zorunda kalan Türkiye gibi bir çok ülkede kalkınmacı devletin sosyoekonomik hayata aktif müdahalesini öngören ve içe dönük sanayileşmeyi esas alan iktisat politikası anlayışı yerini, IMF-Dünya Bankası gibi uluslararası finansal kuruluşların biçimlendirdiği ve serbest piyasa ekonomisini kutsayan yapısal uyum programlarına terk etmiştir. Bu politikalar, 1970’lerin sonundaki krizle güç kaybeden ve 1980’lerden sonra ulusal ekonomisini dış borçla yönetmek zorunda kalan bazı GOÜ’leri daha da derinden etkilemektedir. IMF ve Dünya Bankası’nın yapısal uyum programlarıyla bu ülkelere yeni kredi açılmasının koşulları benimsetilmeye çalışılmakta ve küresel sermayenin temsilcileri olan çokuluslu şirketlerin (ÇUŞ) dünya ölçeğinde yayılmasına yönelik manevra alanları açılmaktadır. GOÜ’lere dayatılan politikalarda; devletin sanayiden çekilmesi ve sanayii koruyucu-teşvik edici politikaların tasfiyesi, liberalleştirme, özelleştirme ve deregülasyon sürecinin hızlandırılması, para ve maliye politikalarında ulusal inisiyatifin azaltılması gibi uygulamalara yer verilmektedir. Bu politikaların özünde kalkınmacı devletin tasfiyesi ve ulusal ekonomi yönetiminde kontrol mekanizmalarının uluslarüstü planlama kurumlarına devredilmesi ideali yatmaktadır.
GOÜ’ler için kalkınma ve sanayileşme söyleminin ve uygulamalarının yerini, ABD ve gelişmiş ülkelerin küresel sermaye çıkarları doğrultusunda, küresel tek pazarın bir parçası olma ve ona uyum sağlama amacı almaktadır. Gelişmekte olan ülke kavramı yerini gelişmekte olan (yükselen) piyasalara (emerging markets) bırakmaktadır. Hiç kuşkusuz bu politikaların yayılmasında ve tek kutuplu yeni dünya düzeninin biçimlenmesinde, merkezi planlı ekonomi modelinin temsilcileri olan Sovyetler Birliği ve Doğu Bloğu ülkelerinin yıkılması da önemli rol oynamıştır.
Bu süreçte bir çok gelişmekte olan ülke ve Türkiye için iktisadi ve sosyal karar alma mekanizması olarak ulusal kalkınma planlaması hızla itibar kaybetmekte ve dönüşüm yaşamaktadır. Kapsam ve nitelik olarak bütüncül kalkınma planlamasından parçacı stratejik planlamaya, planlamanın kontrol gücü açısından da ulusaldan uluslararası ve uluslarüstüne doğru bir kayış söz konusudur. Kalkınmacı devletin yerini, minimalist devlet anlayışının aldığı bu süreçte, itibar kaybı ve dönüşümün yansımalarını kalkınma planlaması çabalarında ve bu çabaların öznelerinde izlemek mümkündür. Doğal olarak bu trend akademik camiaya ve iktisadi planlamayla ilgili çalışmalara da yansımıştır. Örneğin, Türkiye’de lisans düzeyinde eğitim amacına yönelik olarak genel kabul görmüş temel çalışmalardan birisi olan Erden Öney’in İktisadi Planlama isimli kitabının en son baskısı 1980’lerin ortasında yapılmıştır. Derslerimde standart kitaplardan daha farklı bir perspektif içinde, daha güncel makale ve çevirilerle desteklenmiş bir program izlemeye özen göstersem de, dünyada yaşanan bu köklü değişimlerin planlamaya yönelik yansımalarını içeren ve özellikle Türkiye deneyimini biraz daha günümüze taşıyan bir kitaba ihtiyaç kendi açımdan varlığını her zaman sürdürmüştür.
Kitabın hazırlanmasında kaynakçada yer alan çalışmaların tümünün katkısı yadsınamaz. Ancak çalışmanın kurgusunun biçimlenişinde derslerde kullandığım bazı kaynakların çok önemli etkisinin olduğunu belirtmem gerekir. “Devlet Planlama Teşkilatı”nın çeşitli yayınlarının yanı sıra, O.Sezgin’in Türkçe’ye “Kalkınma Planlaması” adıyla çevirdiği M. Todaro’nun “Planning Development: Models and Methods”, J. Tinbergen’in “Central Planning”, E.Öney’in “İktisadi Planlama”, L. Dupont’un “Development Planning”, H.Hwang’in “The Rise and Demise of National Development Plans: A Cross-National Study 1929-1995”, K.Ayanoğlu, C.Düzyol, N.İlter ve C.Yılmaz’ın “Kamu Yatırım Projelerinin Planlanması ve Analizi”, S.Sezen’in “Devletçilikten Özelleştirmeye Türkiye’de Planlama” ve C.Yılmaz’ın “Piyasa Ekonomilerinde Ulusal Planlama ve Çeşitli Planlama Yaklaşımları” başlıklı çalışmalarını burada anmadan geçemeyeceğim. Ayrıca kalkınma iktisadı ve planlamasındaki son eğilimleri sergilemesi açısından A.J. Kondonassis ve arkadaşlarının kaleme aldığı, Swings of The Pendulum: A Review of Theory and Practice in Development Economics başlıklı makalenin Türkçe çevirisi tamamıyla kitaba ilave edilmiştir.
Kitapta yer alan bazı konuları desteklemek için metin içi çerçeve (kutu) yazı uygulamasına gidilmiş ve bu bağlamda planlamayla ilişkili hem popüler tarzda olan hem de kurumsal ve hukuki düzenlemeleri içeren çalışmalar bu çerçeve yazılarla ana metnin içinde sunulmuştur. Konunun uzmanı olan köşe yazarlarının kitapta anlatılan konuları destekleyeceğine inandığımız bazı makaleleri bu çerçeve yazılarla kitaba aktarılmıştır. Ana metnin bütünlüğünü bozmamak için çeşitli bilgi notları, tablo, model ve hukuki belgelere kitabın sonundaki EK’ler bölümünde yer verilmiştir. Türkiye’de 1990’lı yıllardaki kalkınma planlaması çalışmalarına temel teşkil eden DPTMAKRO ekonometrik modelinin işleyiş mekanizması, DPT’nin tâbi olduğu son yasal düzenleme olan 540 sayılı KHK ile plan dönemlerine tekabül eden Hükümetlerin Kronolojisi EK’teki dokümanlardan bazılarıdır.
Çerçeve yazıların bir kısmında makalelerini kullanma talebimi geri çevirmeyen Prof. Dr. Güngör Uras (Ali Rıza Kardüz) ve Erol Çevikçe’ye, proje analiz tekniklerine yönelik formül ve uygulamalardaki katkılarından dolayı DPT uzmanlarından Kamil Ayanoğlu ve Cevdet Yılmaz’a, bazı çerçeve yazılardaki (Input-output Analizi gibi) denklemlerin bilgisayara aktarılmasındaki teknik desteğinden dolayı Serhat Yaşgül’e teşekkür ederim. Ayrıca “İktisadi Planlama” disiplinini tanımama vesile olan ve bu alanda çalışmalarımı sürdürmem konusunda beni ısrarla destekleyen hocam Prof. Dr. Orhan Sezgin’e saygılarımı sunarım.
Bilgisayar karşısında geçen günler, aile içinde üzerinize düşen sorumlulukların yerine getirilmesinde ister istemez aksaklıklara yol açabiliyor. Bu noktada, çalışma süresince huzurlu ve verimli bir ortam sağlayabilmek için elinden geleni yapan ve manevi desteğini eksik etmeyen eşim Yrd. Doç. Dr. Münevver Soyak’a ne kadar teşekkür etsem azdır.
Kitabın öğrencilere ve konuyla ilgilenenlere yararlı olmasını temenni ederken, kitaba katkısı dokunan bunca kişi ve çalışmaya karşın muhtemel hata ve noksanlardan şahsımın sorumlu olduğunu belirtmek isterim...
Doç. Dr. Alkan Soyak
Bahçelievler-Aralık 2003
İKİNCİ BASKININ ÖNSÖZÜ
Yaklaşık iki buçuk yıl sonra, ‘Ulusal’dan ‘Uluslarüstü'ne İktisadi Planlama ve Türkiye Deneyimi başlıklı kitabın ikinci baskısının yapılması ihtiyacı ortaya çıktı. Bu durum, ilk baskıda gözden kaçmış olan bazı bilgi ve yazım hatalarının düzeltilmesine imkân sağlamanın yanı sıra, özellikle geçen süre içinde Türkiye’nin AB’ye giriş çabalarının getirdiği bazı düzenlemelerin planlamaya yönelik yansımalarının da kitaba aktarılması konusunda fırsat yarattı.
Bu çerçevede, bir yıl gecikmeyle 2007 yılında yürürlüğe girecek olan 9. Kalkınma Planı’nın nasıl bir planlama anlayışıyla uygulanacağını ve 2006 Ocak ayında kuruluş yasası Meclis’te kabul edilen Kalkınma Ajansları’nın, ileriki dönemlerde yasada değişiklik olmaksızın hayata geçeceği varsayımı altında1, Türkiye’de ulusal ve bölgesel planlama çabalarını ne şekilde etkileyeceğini içeren bazı fikirlerimizi kitaba aktarma şansı yakalamış olduk. Bu bağlamda ikinci baskıda, konuyla ilgili olarak tarafımızca kaleme alınan bir makalenin kutu yazı olarak ana metine ilave edilmesinin yanı sıra, AB sürecinin getirdiği bölgesel programlar ve planlama uygulamaları hakkında da bilgilere yer verildi. Ayrıca ilk baskıda yer alan bir kutu yazı ana metinden çıkarılırken, bahsi geçen 9. Kalkınma Planı’nın Başbakanlık Genelgesi ile, 5449 Sayılı Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkındaki Kanun ek olarak kitapta yerini aldı.
Birinci baskıda kitaba katkısı olan kişilere yönelik şükran duygularımı ikinci baskıya da taşırken, uzun süreli bir işbirliğinin sinyallerini veren ve ikinci baskının yapılması hususunda beni teşvik eden Sayın İbrahim Derbeder’e ve Der Yayınları’nın tüm çalışanlarına özellikle teşekkürlerimi sunarım. Kitabın öğrencilerime ve konuyla ilgilenenlere yararlı olmasını ümit eder, muhtemel hata ve noksanlardan şahsımın sorumlu olduğunu yinelemek isterim.
Prof. Dr. Alkan SOYAK
Bahçelievler-Nisan 2006
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1 Bu konuya ilişkin kitapta yer alan görüşler, ilgili yasanın mevcut haliyle uygulanacağı varsayımına dayalı olarak kaleme alınmıştır. Ancak kitabın ikinci baskısının yapılacağı Nisan 2006 itibariyle, Cumhuriyet Halk Partisi’nin, verilen yetkiler açısından bölgesel nitelik taşıdığı öne sürülen Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu ile ilgili Yasanın 36 maddesinden 13'ünün iptali ve yürürlüğünün durdurulması istemiyle Anayasa Mahkemesi'ne başvurduğunu belirtelim. Kitaptaki yorumlar doğal olarak Mahkeme’nin alacağı kararın sonuçlarını içermemektedir. Bkz; http://www.kanalb.com.tr/haber.php?id=3200 , Erişim Tarihi, 04.04.2006