Türkiye bir deprem ülkesidir. Bu gerçeğin bilinci ile yaşamaya alışmak
ve hazırlıklı olmak zorundayız. Sadece, son yirmi yıl içerisinde dört büyük
deprem yaşamış olan halkımız, 17 Ağustos 1999 saat 3.02'de yine 45 saniye
süreyle sarsıldı; 1983 Erzurum, 1992 Erzincan, 1995 Dinar ve 1998 Adana
depremlerinden çok daha büyük can ve mal kaybına neden olan ve yüzyılın
felaketi olarak adlandırılan "Kocaeli Depremi".
Depremin büyüklüğü Richter ölçeğine göre 7.4 olarak saptandı ve
belleklerimize kazındı.
Bugün kaç kişi 1992 Erzincan Depremi'nin büyüklüğünü hatırlar?
1992'de Erzincan'ı sarsan bu deprem, büyüklük olarak 17 Ağustos 1999
Kocaeli Depremi'ne yakındır. Bu depremden Erzincan etkilenmiştir. Erzincanlıların
evleri yıkılmıştır. Erzincanlılar yakınlarını ve sevdiklerini kaybetmişlerdir.
Depremi yaşayan kuşak etkin olduğu sürece, eminiz ki Erzincan'daki yeni yapılar
daha özenli olarak projelendirilecek ve inşa edilecektir.
Diyelim ki, bu büyüklükteki bir depremin aynı yörede tekrarlanma süresi
istatistiksel olarak 50 ile 100 yıldır. 1992 kuşağı bu süre içerisinde yaşlanacak
ve yerini yeni nesillere bırakacaktır. Belki de yaşanan acılar ve kaybedilen
değerler unutulmuş olacak ve rant savaşı yine ön plana çıkacaktır.
İşte bu nedenle, 30,000'i aşkın yurttaşımızın ölümüne neden olan
1939 Erzincan Depremi'ni yaşamamış olan yeni nesil, 1983 Erzurum Depremi'nde
önemli ölçüde hasar gören, örneğin Urartu ve Roma Otelleri gibi birçok
binanın sıvasını, fayanslarını ve boyasını tamir edip tekrar kullanmaya
başlamıştır. Ne yazıktır ki, 1992 Erzincan Depremi'nde bu binalar, bugün
Kocaeli Depremi sonrasında yüzlercesini yaşlı gözlerle izlediğimiz binaların
akibetine uğramıştır.
1992 Erzincan Depremi ile hemen hemen aynı büyüklüğe sahip olan Kocaeli
Depremi'nin neden olduğu kayıp kat kat fazladır. Yerel zemin koşulları, bölgedeki
nüfus yoğunluğu ve çarpık yapılaşma bu depremin neden olduğu can ve mal
kaybını kıyaslanamayacak kadar artırmıştır.
Depremler değil, binalar öldürür. Türkiye'nin Afet Bölgelerinde yapılacak
yapıların hesap ve tasarım esaslarını belirleyen ve bu konuda proje mühendislerine
yol gösteren modern ve kapsamlı bir yönetmeliği vardır. Üstelik bu yönetmelik
kanun hükmünde kararnamedir. Uyulmaması suçtur. 1975 yılından bu yana
kullanılmakta olan bu yönetmelik, yeni hesap esasları ve tasarım yöntemlerini
içerecek biçimde 1997 yılında yenilenmiştir. Hem önceki, hem de yeni yönetmeliğe
uygun projelendirilmiş ve bu projelere uyularak inşa edilmiş bir yapının böylesi
bir depremde göçmesi veya yıkıma neden olacak düzeyde ağır hasar görmesi
beklenmez.
Son yirmi yıl boyunca yaşadığımız depremlerde, depreme dayanıklı yapı
tasarımı kriterlerine uygun bir biçimde projelendirilmiş ve yine projesine
uygun bir biçimde inşa edilmiş yapılarda ciddi bir hasar gözlenmemiştir.
Yine de deprem bir risktir ve bu yapılarda da hasar olmamasını garanti
edebilmek ekonomik nedenlerle mümkün değildir. Richter ölçeği logaritmik
bir skaladır. Yani 7 büyüklüğündeki bir deprem 6 büyüklüğündekinin on
katı enerji açığa çıkarır. Şiddetli bir depremde taşıyıcı olmayan
yapı elemanlarında dahi çatlağa izin vermeyecek bir yapı ekonomik olamaz.
Burada, depreme dayanıklı yapı felsefesini kısaca özetlemek gerekirse:
- Düşük şiddetli depremlerde, taşıyıcı ve taşıyıcı olmayan yapı
elemanlarında hiçbir hasar olmamalı.
- Orta şiddetli depremlerde, taşıyıcı ve taşıyıcı olmayan yapı
elemanlarında onarılabilecek hasar olabilir.
- Şiddetli depremlerde yapısal elemanlarda hasar beklenebilir ve hatta yapı
kullanılır olmaktan da çıkabilir. Ancak, göçme kesinlikle önlenmelidir.
Evet, iyi bir tasarım ile yapının göçmesi kesinlikle önlenir. Basit bir
dille, depreme dayanıklı yapıların temel kriterlerine kısaca değinelim:
- Yapıya etkiyen tasarım deprem kuvvetinin yönetmeliklere uygun olarak
hesaplanması,
- Şiddetli bir depremde yapının yatay ötelenmelerinin önlenmesi amacıyla
kolonların yanı sıra yeterli miktarda deprem perdelerinin kullanılması,
- Yapıdaki düşey elemanlar olan kolonların, kirişlerden daha güçlü
olmasının sağlanması,
- Kolon ve kiriş birleşim noktalarının, depremin neden olduğu
kuvvetlere dayanabilecek biçimde tasarlanması.
Hemen hemen her deprem felaketi sonrasında yapılan incelemelerde uzmanların görüş
birliğine vardığı bir nokta vardır: Can kaybının ve hasarın artmasına
neden olan birinci etken proje ve inşaat kalitesidir. Yerel zemin koşullarını
dikkate almayarak konumlandırılmış ve temelleri projelendirilmiş yapılar
da aynı nedenlere bağlı olarak depremlerden etkilenecektir.
İnşaat mühendislerinin sorumluluğunun en az doktorlarınki kadar
olduğunun farkına varılması için acaba daha kaç depremin felakete dönüşmesi
ve bu acıların yaşanması gerekecektir? Kanunlarımız, bir yapının,
projesinden inşaatına kadar tüm aşamalarından İnşaat Mühendislerini
birincil olarak sorumlu tutmaktadır.
Gerçek anlamda mühendislik hizmeti alan orta ve büyük ölçekli projeleri
istisna olarak kabul edelim ve örneklediğimiz sistemin dışında tutalım.
Geriye ne yazık ki, mühendislik ve kontrol hizmetleri karşılığında ödenen
meblağın son derece düşük olması nedeniyle, statik ve betonarme projesinin
üç-beş günde yapılması gereken yapılar kalıyor. Bu kadar kısa zamanda
yapılmış bir projenin, en azından yapan mühendis tarafından bile etraflıca
kontrol edilebilmesine, yapısal davranışın irdelenmesine pek olanak yoktur.
Hemen hemen her disiplinde hayatımızı kolaylaştıran bilgisayar yazılımları,
çağdaş yöntemlerin daha kolay bir biçimde uygulanabilmesi için birer araçtır.
İnşaat Mühendisliği proje uygulamalarında da mühendislere yardımcı olma
görevini üstlenen bu yazılımların, daha geniş bir zaman diliminde, bilinçli
ve kontrollü olarak kullanılması gereklidir.
Sistem, projelere hakettiği bedeli layık görmediğinden, proje için
harcanacak mühendis zamanı da otomatik olarak kısalmaktadır. Bu nedenle
sunum kalitesi çok kötü olmayan, hızlı proje üretme yarışı gündeme
gelmektedir. Yapının geometrisinin tanımlanmasından sonra, tek bir tuşa
basarak raporları ve çizimleri mühendisin hiçbir katkısı olmadan, yani
"el değmeden ve göz görmeden" üreten paket programların bilinçsizce
kullanımı körüklenmektedir.
Yıllardır gündemden düşmeyen ve bir türlü muhatabına karar
verilemeyen bir başka konu daha vardır; Denetim… Ülkemizde her felaketten
sonra yine proje ve yapı denetimi tartışmaları artar. Yapıları kimler
denetleyecek? Adana Depremi'nin birinci yılı nedeniyle 26 Haziran 1999
tarihinde Adana'da gerçekleştirilen sempozyumun da konusu yine proje ve yapı
denetimi ve yetkin mühendislik konularıydı. Bu konuda üniversitelerimizin ve
İnşaat Mühendisleri Odasının ciddi çalışmaları vardır.
Bilinçli bir yüklenici veya mal sahibi, yapısal mühendislik projelerini güvendiği
bir büroya verirken bir taraftan da güvendiği başka bir İnşaat Mühendisini
(veya büroyu) projelerin kontrolünden sorumlu tutmalıdır. Genelde "ek
bir maliyet" kaygısı nedeniyle orta ve küçük boyutlu yapıların
projelendirilmesinde bu yöntem pek kullanılmamaktadır.
Proje ne kadar iyi olursa olsun, yapım aşamasının denetimi de en az proje
kadar önemlidir. Projelerde belirtilmiş malzemelerin eksiksiz ve doğru olarak
kullanılması, betonarme yapılarda donatı demirlerinin projelerdeki detaylara
uygun olarak yerleştirilmesi ve beton dökümü sırasında yönetmeliklerde
belirtilen işlevlerin yerine getirilmesi ve süreçlere uyulması da yetkin mühendislerce
denetlenmelidir.
Ancak, bu denetimler yetkili kurumlarca ne kadar detaylı yapılırsa yapılsın
kötü niyetin önüne geçilemez. Trafikte kırmızı ışıkta duran bir sürücü,
trafik polisini gördüğü için mi yoksa kendisinin ve başkalarının hayatını
ve malını tehlikeye atmamak için mi kurallara uymaktadır?
Çoğu yapının projelerini yapan İnşaat Mühendislerini kimse tanımaz.
Hatta, kontrol için bu binaların projelerini arasanız hiçbir yerde
bulamayabilirsiniz. Belki de, her binanın mimarının, mühendislerinin ve yüklenicisinin
bilgilerinin bir plaket üzerine yazılarak girişlere asılması gereklidir. Bu
şekilde, yıkılan veya hasar gören binaların sorumlularını bulmak için
belediye arşivlerinin taranması gerekmeyecektir.
İyi bir projeyi yüklenicisi hatalı uygularsa bina depremde hasar görebilir
ve hatta göçebilir. Benzer şekilde, hatalı bir projeyi de yüklenicisi ne
kadar iyi uygularsa uygulasın, deprem hasarı veya göçme olabilir.
Milletçe 17 Ağustos 1999 saat 3.02'de 45 saniyelik çok acı bir deneyim
daha yaşadık. Bu afeti uzmanlar Kocaeli Depremi, halkımız ise yüzyılın
felaketi olarak adlandırdı. Her acı deneyim gibi, bunun da bizi biraz daha
olgunlaştırdığını ve gerçeklerle bir defa daha yüzleştirdiğini gördük.
Bir defa daha sistemlerimizi kontrol etmemizin gereğini gündeme getirdik.
Geriye… belleklerimizden uzun süre silinmeyecek manzaralar, yerini asla
dolduramayacağımız sevdiklerimizi kaybetmenin acısı ve milletçe ödememiz
gereken büyük bir fatura kaldı.