"Endüstri
devrimi insanını yabancılaştıran maddi koşulların
odaklaştığı nokta fabrikaysa, siberantropos’u
yaratan temel altyapı, elektronik teknolojiye dayalı
kitle iletişim ortamıdır." Siberantropos konsepti
çevresindeki bu siber yazılar dizisinde, sibernetik çağının
insanına özgü antropolojik sorunları kurcalamaya devam
ediyoruz.
Endüstri devriminin başlattığı,
insanın kendine yabancılaşma süreci, 19. yüzyıl
ortalarından başlayarak, birçok düşünürün altını
çizdiği, yadsınamaz bir eğilim oluşturur. En kaba
hatlarıyla, Marx'tan Marcuse'e ulaşan bir çizgide bu
tartışmanın tüm ayrıntılarını bulabiliriz.
Sibernetik devrim adı
verilen dönüşüm çağındaysa çok daha kökten bir
olguyla karşı karşıya olduğumuzu geçen yazıda
vurgulamıştık ve bu gidişle sık sık yinelemeye devam
edeceğiz. İnsan'ın, yani bilimsel adıyla antropos'un,
dış görünüşte kendisine tıpatıp benzeyen, ama
antropolojik özellikleri açısından oldukça farklı
bir türe dönüştüğü varsayımından söz etmiş ve
bu yeni türe, Henri Lefebre'in önerdiği adla, siberantropos
denmesinin uygun olacağını kabul etmiştik.
Endüstri devrimi insanını
"yabancılaştıran” maddi koşulların
odaklaştığı nokta fabrikaysa, siberantropos’u
yaratan temel altyapı, elektronik teknolojiye dayalı
kitle iletişim ortamıdır. Buradaki temel kopma anı da,
doğduğu andan başlayarak, televizyon ekranıyla yüzleşen,
konuşmayı öğrenmeden önce TV'den gelen sinyallerle
beyni dolmaya başlayan, nesneleri görmeden önce,
TV'deki imgelerini gören kuşakların ortaya çıkmasıdır.
Onların durumu TV'yi ömründe ilk kez 15 yaşında falan
gören bir kişiden radikal olarak farklıdır.
Tartıştığımız bu
terimin ultra-modern çağrışımı, sizi yanıltmasın.
Siberantropos, mutlaka çok modern giyimli, bilgisayar başında
sürekli siber ortamda sörf yapan, evinde dev TV ekranı
bulunan biri olmak zorunda değildir. Basit bir köylü, sıradan
bir memur, ya da altın dişli bir zonta dışgörünümüyle
de belirebilir. Onu belirleyen ya da tanımlayan, kitle
iletişim araçlarından alarak içselleştirdiği
modeller, ve bu ortamın pazarladığı starlarla özdeşleşerek
geliştirdiği yapay kimlikleşme mantığıdır.
Bu mantığın işleyişi
"Kimlik bulmacası için kılavuz” adlı
kitapta çok net biçimde özetlenmişti. Şu anda daha
iyisini beceremeyeceğim için, oradan uzun bir alıntı
yapmakla yetineceğim; (bu son cümlenin biraz reklam gibi
olduğunun farkındayım. Ama burada, eski bir reklamcı
ve sabıkalı bir siberantropos olarak, parmağımla
maskemi göstererek, reklam yapma hakkımı kullanıyorum).
“Starları ve markaları,
kimliklendirici imgeler olarak yeni ikonalara dönüştüren,
görüntü dünyasının bu yeni düşünce sistemine,
‘reklam-mantık’ adını vermiş ve şöyle tanımlamaya
çalışmıştık: ‘Bu mantık tipi, reklamların yaratılmasına
ilişkin bir metodoloji olmanın ötesinde, medyanın, şov
dünyasının, ve artık bunların bir uzantısı
durumuna gelen politik arenanın stratejilerini
belirleyen, bireysel ve toplumsal davranışları biçimleyen
bir düşünce sistemine dönüşmüştür.’ Bu mantığın,
bireylerce de özümsenerek, gündelik rollerini ve
kimliklerini, daha doğrusu imajlarını biçimleyen bir
modele dönüştüğünü vurgulamıştık: Ürünlerin kişileştiği,
insana ilişkin her olgununsa şeyleştiği ve ticari değişim
değeri kazandığı günümüz uygarlığında, iletişimin
motorunu reklam-mantık oluşturuyor; yalnızca
kitle iletişim araçlarının değil, neredeyse her tür
insan iletişiminin ana modelini biçimliyor. Tek tek
bireyler bile, amansız toplumsal yarış içinde, kendi
kimlik imajlarını, birer marka imajıymışçasına
parlatarak, düşlemsel bir süper kampanya içinde yaşamaya
çalışıyorlar.
Küresel çaptaki büyük
starlara ve star markaların önerdiği modellere öykünerek,
birey ölçeğinde oluşan imaj kurgusu da, belirli sayıda
klişeler (stereotipler) çevresinde dönmeye başlıyor.
Belirli yüz ifadesi, sakal-bıyık, makyaj, saç biçimi,
aksesuar gibi seçeneklerle ve kodlanmış mimiklerle sınırlanıyor,
maskeleşiyor. Olduğu gibi görünmek ve içtenlikli
davranış, artık özellikle iş ortamlarında ve giderek
tüm hayatta bir kişilik kusuru sayılmaya başlanıyor.
Sosyal psikoloji kuramında, özentili bir sahte kimliğin
ardına gizlenmek ve ‘gibi görünmek’ anlamlarını
taşıyan sığıntı-roller ve maske-rol'ler
öne çıkıyor. Böyle bir parçalı roller bütününden
oluşan maske-kimlikler de gündelik hayatımızı kuşatıyor.”
(1)
(1)
Ahmet Güngören, “Kimlik bulmacası için kılavuz”,
Patika 1999, sayfa 77-78