Önceden görme
ile önceden belirleme kavramlarını antropoloji bakımından
incelemek için insanın teleolojizmle doğal nedenselliğin elinden
kurtulması gerekir. Ancak o zaman insan sahip olduğu ayrıcalık
ve hakları yeniden elde etmiş, varlık yapısı bakımından
kendine uygun yeri almış olur. insanı bir yandan genel bir
teleolojinin, öte yandan kesintiye uğramayan bir doğal nedenselliğin
elinden kurtaran ilk filozof Kant olmuştur. Çünkü ilk kez Kant
insanı özgür, otonom, kendi kendisine yasa koyan bir varlık
olarak gördü ve bu görünüşü temellendirdi.
Kant yalnız
bunu yapmakla kalmadı, o aynı zamanda insanın “önceden görme
yeteneğine” sahip olduğunu da gösterdi. “Bu yeteneğe sahip
olmak insanı her şeyden daha çok ilgilendirir; çünkü bu
yetenek insanın bütün gücünü harcadığı ve yapıp-etmelerinin
koşuludur. insanın bütün istekleri (...) önceden görmeye dayanır;
insan geçmişe (...) bile gelecekte ne olup-biteceğini önceden görmek,
zamanın şimdi boyutunda olup bitenleri anlamak, ona göre karar
vermek için döner; çünkü günü gününe yaşamak insana hiçbir
onur kazandırmaz.”
Daha açık ve
kesin olarak zamanımızda Nicolai Hartmann, bütün yazılarında,
özellikle Teleolojik Düşünme adlı yazısında, kaynağını
Aristoteles’de, din felsefeleriyle popüler metafiziklerde bulan
teleolojik düşünme ile esaslı bir şekilde hesaplaştı; onun
temellerini söküp attı. Kant’ın bu problem hakkındaki görüşleri
bir yana, ilk kez Nicolai Hartmann yalnız tanrısal varlıkta görülen
önceden görme ile önceden belirlemenin insanın temel-varlığının
attributları olduğunu açık bir şekilde gösterdi. insanın
temel varlığının bu önemli niteliklerini eleştirel bir araştırma
ile işleyip ortaya koymuş olmak Hartmann’ın felsefe alanındaki
önemli başarılarından birisidir. Çünkü ilk kez Hartmann düşünce
tarihini bu önyargılardan temizledi; ve insanın temel varlığı
ile ilgili olan bu iki attributun fenomen karakterini açık bir şekilde
gösterdi.
Önceden görme
ile önceden belirlemenin fenomen karakteri ile değer-probleminin
fenomen karakteri arasında bir benzerlik vardır. Nitekim, değerler
alanında günlük hayattaki somut yapıp-etmeleri yöneten dürüstlük,
yalancılık ve benzerleri gibi değerler karşısında takınılan
tavır bakımından naiv insanla bilim adamı ve teorilerinde değerleri
çeşitli şekillerde yorumlamaya çalışan filozof arasında tam
bir uygunluk vardır; çünkü hepsi de real, somut hayattaki yapıp-etmelerinde
dürüst ve güvenilir insana inanırlar; ötekilerine inanmazlar.
Aynı şey önceden görme ile önceden belirleme için de geçerlidir.
Her insan, ne
ile uğraşırsa uğraşsın, günlük hayatında, meslek hayatında, kendi iş
alanında planlar tasarlar, kendisine amaçlar koyar. insan planlar
tasarlarken, kendisine amaçlar koyarken durmadan önceden görme
ile önceden belirlemeden yararlanır. Çünkü tasarlanan planlar,
konulan amaçlar, insanın bir önsezgiye, önceden görmeye sahip
olmasını gerektirir; yoksa insan ne planlar tasarlayabilir, ne de
kendisine amaçlar koyabilirdi. Bundan başka insanın planlarını,
amaçlarını hangi araçlarla gerçekleştireceğini bilmesi, önceden
belirlemesi gerekir. Bu yalnız günlük hayat alanında geçerli
olmakla kalmaz, aynı zamanda hem felsefe, hem de bilim alanında geçerlidir.
Çünkü bütün halis varsayımlar, halis teoriler yine önceden görme
ile önceden belirlemeye dayanırlar. Otomatlaşan hareketler bir
yana, bütün yapıp-etmelerimiz önceden görme ile önceden
belirlemeyi gerektirirler: “Dikkat basamak var” gibi en basit
yapıp-etme bile insanın sahip olduğu bu niteliklerine dayanırlar.
Hiç kimse bu hayat fenomenlerini yadsıyamaz. Fakat insan somut
hayatı, fenomenleri terk
eder de kendisini teorilere, önyargılara kaptırırsa, o zaman her şey
temelinden değişir. Bundan sonra, değer probleminde olduğu gibi,
teorilerin boş tartışmalarının içine düşülür.
Önceden görme
ile önceden belirleme tarih bakımından çok yüklü olan
kavramlardır. Bu tarihsel yük burada durumu daha da güçleştiriyor.
Çünkü bu problem alanında kaynağını dinlerde, popüler
metafiziklerde, dünya görüşlerinde
bulan önyargılar egemendi ve hala da egemen olmaktadır. Bu önyargıların
insanın duygularını okşayan bir yanı var. Bu yüzden insan
onların etkisinden bir türlü kurtulamıyor. Hemen her insan hayatında
kötülükler, üzüntülerle karşılaşır. insan kendisini
hafifletmek için, bunları herhangi bir şekilde açıklamak,
yorumlamak ister. Bu konuda dinsel görüşlerle metafizik dünya görüşleri
insanın eline hazır reçeteler veriyorlar. Bu reçeteler insan
kalbinin özlediği her şeyi ona sunar. Eğer olup biten her şey yüksek,
tanrısal bir güç tarafından önceden belirlenmişse, o zaman
insanın başına gelen felaketler, karşılaştığı kötülükler
de açıklanmış olurlar. Çünkü bu felaketler, bu kötülükler
yüksek bir güç tarafından insana verilen cezadan başka bir şey
değildirler ve insana bu ceza, yüksek gücün ona çizdiği yoldan
ayrıldığı için verilmiştir. Antropomorf bir kaynaktan gelen böyle
bir açıklama, önceden görme ile önceden belirlemenin fenomen
niteliğini bozar. Böylece önceden görme ile önceden belirleme,
fenomen olmaktan çıkar. Onlar sadece bir dünya görüşünün
yorumlamasına bırakılırlar. Bir dünya görüşü niteliği
kazanırlar. Halbuki insan teorilere dayanmayan somut hayatında
durmadan önceden görerek, önceden belirleyerek hareket ediyor;
çünkü insan ancak yapıp-eden, değerleri duyan, tavır takınan
bir varlık olarak, ancak bu yeteneklerle donatılmış olarak sahip
olduğu hakları, ayrıcalıkları elde edebilir; halbuki teoriler,
dünya görüşleri onun elinden bu hakları almaya çalışıyorlar.
Biz şimdi artık
fenomenlerin çözümlenmesi ile ortaya çıkan yolda
yürümeye devam edebiliriz. insan önceden gören, önceden
belirleyen, kendisine amaç koyan bu amaçlarını gerçekleştiren
bir varlıktır. insan için, insan adına yapıp-eden, insanın yapıp-etmeleriyle
amaçlarının yönünü belirleyen, ondan yana veya ona karşı
kararlar veren, dünyanın başka bir gücü değildir; bu, insanın
kendisidir. Burada insan tek başınadır; burada insan başka bir güce
değil, sadece kendisine dayanmaktadır. Bundan dolayı, insan dünyanın
başka bir gücüne değil, herşeyi kendisine borçludur. Yoksa
insanla bir otomat arasında ne bir fark olacaktı, ne de insan
kendi yapıp-etmelerinden sorumlu tutulabilecekti; o sorumsuz bir
varlık olacaktı; kendisine ne bir suç, ne de bir suçsuzluk yüklenebilecekti.
Antropoloji
bakımından insanın önceden görmesi ile önceden belirlemesi
tanrıda olduğu gibi sınırsız değildir. Çünkü insanın
kendisi de sınırlı bir varlıktır. Buna göre onun önceden görmesi
ile önceden belirlemesinin de sınırlı olması gerekir. Çünkü
insan tanrısal bir varlık değildir; bunun için de insan
dinlerin, metafizik sistemlerin, teleolojik görüşlerin tanrıda
varsaydıkları gibi, her şeyi önceden görüp önceden
belirleyemez. Gerçi insanın önceden görmesi ile önceden
belirlemesi sınırlıdır. Fakat bu sınırlı olma, insanın varlık-yapısına
uygun düşüyor. insan yalnız sınırlı bir varlık olmakla
kalmaz; o aynı zamanda aldanan bir varlıktır da. Bunun için de
insanın bu nitelikleri kendisini hata yapmaktan, yanılmaktan,
aldanmaktan, yanlış önlemler almaktan kurtaramaz.
Böylece insanın
bu nitelikleri onun varlık-yapısına uygun ölçülerdedir; çünkü
insanın varlık-yapısı, sınırsız bir önceden görme ile bir
önceden belirlemenin yükünü çekemez. Eğer insan sahip olduğundan
daha fazla bir önceden görme ile donatılmış olsaydı, o zaman
karşısına çıkan olayların, olup-bitenlerin sadece bir
seyircisi olmak zorunda kalacaktı; gelmekte olanın seyircisi olmak
ve ona karşı hiçbir şey yapamamak insan için korkunç olurdu;
dayanılmaz bir durum olurdu; onun
yapıp-etmelerini engellerdi. Çünkü insan gelmekte olanın
kendi gücünü aştığını görür görmez yıkılacaktı.
Gelmekte olanı önceden gördüğü halde, ona karşı önlem
alamamak insan için ne kadar yıkıcı ve ezici olurdu, tıpkı
Yunan mitolojisindeki Kassandra gibi; buna karşılık geleceği
bilmeden yaşamak, insan için bir bakıma mutluluktur.
insanın önceden
görmesi, önceden belirlemesi ne kadar sınırlı, ne kadar
hatalara, aldanmalara, yanılmalara açık olursa olsun, önemli
olan insanın bu niteliklerle donatılmış olması, onların insanın
varlık-yapısında yer bulmasıdır. Çünkü bu niteliklere sahip
olmadan insan ne olmak istediği gibi olabilir, ne de olduğu gibi
kalabilirdi.
Bütün
insanların bu tanrısal niteliklerle aynı ölçüde ve aynı güçte
donatılmadığı da şüphe götürmez. Bu niteliklerin durumu,
insanın öteki yetenekleri gibidir. Gerek insanın öteki
yetenekleri, gerekse bu tanrısal nitelikleri temelini onun biyopsişik
varlığında bulurlar. Bundan dolayı onların insanlar arasındaki
dağılışı da individueldir; çünkü çok kısa görüşlü,
orta görüşlü, uzak görüşlü, hatta “kör” insanlar vardır.
Büyük devlet adamları, büyük bilim adamları, büyük işadamları
bu yeteneklerle zengince donatılmışlardır.
insanın bu
nitelikleri kendisi için bir ışık kaynağıdır. Bu ışık
insanın gittiği yolu, gelecekteki yapıp etmelerini aydınlatır.
Gerçi gidilen yola, geleceğin karanlığına tutulan bu ışık çok
ince bir ışındır. Fakat sınırlı bir varlık olan insan için
yeterlidir. Bu niteliklerle donatılmayan insan karanlıkta kalacak,
karanlıkta ancak emekleyecekti; bir türlü yolunu bulamayacaktı.
insanın hayatı rastlantılara bırakılmış olacaktı. Böyle bir
durumda insanın yaşamasına olanak kalmazdı; nerede kaldı ki,
onun başarılarından söz edilsin!
Gerek bugün,
gerekse tarihte karşılaştığımız insanın varlık-yapısının
bu niteliklere dayanmadan varolmayacağı açıktır. Çünkü insanın
varlık-yapısı, öteki canlıların, örneğin hayvanın varlık-yapısından
başkadır. insan, daha önce
de gösterildiği gibi, yaşamak için yalnız kendisine dayanır.
insan, sahip olduğu veya sahip olmak istediği her şeyi,
kendisinin gerçekleştirdiği
yapıp-etmelere borçludur. Böyle bir varlık kendisini
ilgilendiren her şeyi kendisi yaratmak, eylemlerini planlayarak
kendisi yönetmek, olup-bitenlere karşı ya da onlardan yana karar
vermek zorundadır. insan varlık-yapısı bakımından öteki canlılar,
örneğin hayvan gibi günü gününe yaşayamaz. Günü gününe yaşayan
bir canlı varlık, zamanın “şimdi” boyutunda yaşar. Böyle
bir varlığın yarın ve öbür gün için herhangi bir kaygısı
yoktur. Eğer insan hayvan gibi günü gününe yaşasaydı, kökünü
dünde, önceki günde bulan, yarın ve öbür gün devam edecek
eylemleri olmayacaktı. insanın hayatını planlayan, önceden gören,
önceden belirleyen yapıp-etmelerle yönetmesi gerekli olmayacaktı.
insan tek olarak belli bir zaman süresi içinde yaşar. Arkasında
bıraktığı zaman içinde birçok olaylarla, başka insanlarla karşılaşır,
hayat durumları içinden geçer, öteki insanların eylemleriyle
karşılaşır. Bunların hepsi de onda iz bırakır. insanın yaşadığı,
içinden geçtiği olayları, durumları unutmama, saklayabilme gibi
bir yeteneği vardır.
insan bu
yeteneği sayesinde geçmişe kök salar ve geçmişin etkisi altında
kalır. “šimdi” içinde olup biten her şey, bütün yapıp-etmelerimiz,
sırtında geçmişin damgasını taşır. Geçmişin en
karakteristik yanı, onun geri dönmemesi, geri döndürülmemesi,
yinelenmemesidir. Dünyada geçmiş olanı geri getirebilecek, hiçbir
güç yoktur. “šimdi”nin durumu tümden başkadır. “šimdi”
gelip geçici bir zaman noktasıdır. “šimdi” insanı bir
yandan geçmişe, öte yandan
da geleceğe, gelmekte olana bağlar. Bunun için de “şimdi” sürekli
devinen bir noktadır.
Önceden görme
ile önceden belirlemenin alanı gelecektir. insan gerçekleştirmek
istediği planlarıyla, amaçlarıyla, yapıp-etmeleriyle geleceğe
yönelmiştir. Gerçi insanın “şimdisi” ile geleceği, hem
olumlu, hem de olumsuz anlamda
geçmişe bağlıdır. Fakat insan hayatının, eylemlerinin
ağırlık noktası zamanın gelecek boyutuna yönelmiştir.
Gelecek, geçmiş gibi, herhangi bir bilimin
objesi değil, fakat önceden görme ile önceden
belirlemenin objesidir. Fakat bu obje olma, bir bilimin objesi olma
anlamı taşımaz(*). Önceden görme ötedenberi Pythianın, falcılığın
bir alanı olagelmiştir. Gelecek karanlıklara gömülüdür. Bu yüzden
insanın önceden görme ve önceden yönetmesine açık bir alandır.
Önceden görme ile önceden belirleme, zamanın gelecek sferine,
insanın amaçlarına göre yönettiği eylemleri ile şekil
verebilir.
Fakat insanın
önceden gören, önceden belirleyen, planlayan, yapıp eden bir
varlık olabilmesi için, gelecek zaman sferinin insanın
insiyatifine açık olması, yani onun başka bir güç tarafından
önceden determine edilmiş olmaması gerekir; bu güç ister dünyaya
ait olsun, isterse dünya-üstü bir güç olsun. Ancak böyle bir dünyada
insan kendi yaratıcı eylemlerini gerçekleştirebilir; ve bunların
bir sonucu olan başarılarını ortaya koyabilir.
Zamanın
gelecek boyutu henüz içinde bulunmadığımız bir zaman
boyutudur; o önümüzdedir; yapıp etmelerimize açıktır. insan
insanın tanrısal nitelikleri adını verdiğimiz önceden görme,
önceden belirleme ile geleceğe şekil veriyor, planlar tasarlıyor,
amaçlar koyuyor ve sonrada onları gerçekleştirmek için araçlar
seçiyor. Eğer bizim hayatımız, eylemlerimiz için hiçbir planımız,
amacımız, hedefimiz yoksa, o zaman yarın, öbür gün kör
rastlantılara bırakılmış demektir. Böyle bir durum insan için
tehlikelidir. imdi istesin istemesin, o yarını, öbür günü düşünmek,
yakın veya uzak bir zamandaki eylemleri için planlar yapmak, amaçlar
koymak zorundadır.
Öte yandan,
insanın aktif olması, yapıp-eden, değerleri duyan tavır takınan
bir varlık olması, ancak önceden görme ile önceden belirleme
sayesinde bir işlev ve anlam kazanır. Nitekim aktiflik, yapıp-etme,
değer duygusu, tavır takınma zamanın gelecek boyutuna, gelmekte
olana yönelmiştir. Eylemleri yönetmek demek olan önceden görme
ve önceden belirleme olmadan aktiflik anlamsız bir devinim, değer
duygusu ise çekilmez bir yük olurdu. Zaten insan hayatının ağırlık
noktası da onun aktivitesinin, değer duygusunun, tavır takınmasının
şekil vereceği gelecek üzerinde bulunuyor. Geçmiş, kapanmış,
değişmeyen bir zaman sferidir; insan bu sferden anımsama yeteneği
ile ders alabilir; tavır takınmasını, aktivitesini yönlendirmede
ona bilgi kaynağı olabilir; fakat geçmiş, bitmiş, kapanmış
bir zaman boyutudur. “šimdi” ise gelip geçici, kısa süreli
bir zaman sferidir. šimdi, insan için bir ödevdir; çünkü insan
varlığının en değerli öğesi eylemin gerçekleştiği yerdir.
Gerçi insana yapıp-etmelerinin, tavır takınmalarının,
inisiyatifinin eylem alanı olarak, henüz açık olan, henüz
belirlenememiş bir zaman sferi olan gelecektir, gelmekte olandır
ve insan ancak zamanın bu sferine bir yön verebilir. Fakat bu yön
verme, zamanın bu gelip geçici noktasından, şimdisinden başlamak
zorundadır.
Önceden görme
ile önceden belirleme arasında birbirini tamamlayan karşılıklı
bir bağ vardır. Önceden belirleme yapıp-etmelerimizde zincirin
ilk halkasıdır. En başta önceden görme harekete geçmelidir ki,
önceden belirlenecek olan şeyden söz edilebilsin. insanın önceden
görmesi nereye kadar uzanırsa önceden belirlemesi de oraya kadar
uzanabilir.
Bu
bölümün vardığı sonuç kısaca şöyle özetlenebilir: Önceden
görmek önceden belirleyebilmek, ancak aktif olan, kendisine amaçlar
koyan, onları gerçekleştirebilen bir varlık için söz konusu
olabilir. Böyle bir varlık kendi yapıp-etmelerini değer
duygusuna göre yöneten, olup-bitenden yana veya ona karşı
hareket edebilen biricik varlık olarak tanıdığımız, insandır
ve yalnız insandır. insanın yetenekleri ve başarıları onun
somut bütünlüğü içinde birbirini tamamlarlar. Nasıl aktif
olma, tavır takınma, değerleri duyma gibi yetenekler, önceden görme,
önceden belirleme olmadan işlevlerini ve anlamlarını gerçekleştiremezlerse,
önceden görme ve önceden belirleme de birbirine ve yukarıdaki
yeteneklere dayanmadan kendileri ve insan için anlamlarını
yitirirlerdi.