|
Örgün Eğitim
1. İlköğretim
Bu dönemde ilkokul ve ortaokul
birlikte düşünülüp ele alınacak olursa, ilköğretimdeki kurumlaşmanın şöyle
olduğu görülür:
Sıbyan Mektepleri: 1869
tarihli Maârif-i Umûmiye Nizamnamesi ile sıbyan mekteplerinde, öğretim
süresi, öğretim yaşı, finansman, program, yöntem, eğitim araç ve gereçleri gibi
temel konularda, yeni düzenlemelere gidilmiştir. Nizamnameye göre, yöre şartları
uygun olduğu takdirde, kızlar için Sıbyan okullarının tahsisi öngörülmüştür. Bu
okullarla ilgili gelişme, daha önce verilmiştir.
Rüşdiyeler: Sıbyan
mektepleri ile askerî okullar arasında yer alan Rüşdiyeler, 1838’de açılmaya
başlamıştır. Osman Ergin, Sıbyan mekteplerini ana okul, Rüşdiyeleri de
ilkokul olarak göstermişse (Ergin,1977:425) de, Rüşdiyeleri, ilköğretimin
ikinci kademesi (orta okul) olarak kabul eden eğitimciler çoğunluktadır
(Koçer,1987:73;Akyüz,1982b:100). 1869 tarihli Nizamname’de Rüşdiyelerin 500 evi
geçen kasabalarda kurulacağı, öğretim süresinin 4 yıl olduğu, Sıbyan
mekteplerini bitirenlerin bu okullara sınavsız gireceği ve bazı şartlar
dahilinde kız Rüşdiyelerin açılacağı yer almıştır.
Mektep-i Maârif-i Adliye,
özellikle sivil memur yetiştirmek amacıyla 1938’de açılan, Rüşdiye düzeyinde bir
okuldur.
Mekteb-i Ulûm-ı Ebediye de
1938’de Rüşdiye düzeyinde sivil okullardandır.
Darülmaârif, 1850’de Sultan
Abdülmecid’in annesi Bezmiâlem Valide Sultan tarafından yaptırılan ve rüşdiyeler
arasında düzeyi daha yüksek olan bir okuldur.
2. Genel Orta Öğretim
Genel orta öğretim kurumları
olarak, şu okullar bulunmaktadır:
1862 tarihinde Maârif Nâzırı Kemal
Efendi’nin teşebbüsüyle önce Mekteb-i Aklâm, sonra adı Mahrec-i
Aklâm olan ve Rüşdiyelerin üzerinde üç yıllık bir okul açılmıştır. Okulun
amacı, memur yetiştirmektir.
1868’de Mekteb-i Umûmî-i İdadî (Mekteb-i
Sultanî), Galatasaray binasında öğretime başlamıştır. Bu tarihe hükümet
dairelerine memur; yüksek tahsil, meslek ve ihtisas mekteplerine öğrenci
hazırlayan kurumlar, ancak Mekteb-i Maârif-i Adliye ve Mekteb-i Ulûm-ı
Ebediye ile Darulmaârif ve Mahrec-i Aklâm idi. Ayrıca idadî
mektebi yoktu (Ergin,1977:495).
İdadîler: İdadî okulları,
rüşdiye okullarında öğrenimlerini bitirmiş müslüman ve gayr-ı müslim çocukların
karma olarak öğreinm ve eğitim görmeleri için kurulmuştur (MUN, mad. 33). 1000
evden fazla olan hal ve yerlerinin önemine göre, gerekli görülen kasabalarda,
birer idadî okul açılır ve öğretim süresi 3 yıldır (MUN, mad. 34 ve 38).
İlk Mülkî İdadî
(Koçer,1987:103) 1873’de ve illerde de iki yıl sonra (Yanya Vilâyetine bağlı
Yenişehir- Mora’da ilk İdadî okulu açılmıştır (Akyüz,1982b:111). Bugünkü Vefa
Lisesi’nin temeli olan Darulmaârif, 1873’de sivil idadî olarak
teşkilâtlandırılmıştır (Koçer,1987:103).
Sultanîler: İlk Sultanî,
yukarıda sözü edilen 1868’de Galatasaray’da kurulmuş olan Mekteb-i Sultanî’dir.
1868 tarihli Maârif-i Umûmiye
Nizamnamesi’ne göre, her ilde merkezi olan şehir ve kasabalarda bir Sultanî
okulu açılması öngörülmüştür. Öğretim süresi 6 yıldır. Programı itibariyle okul,
kısm-ı âdî (3 yıl) ve kısm-ı âlî (3 yıl) kademelerine ayrılır.
Öğrencileri, yatılı ve gündüzlü (ve yalnız derslerde bulunmak için dışarıdan)
olacak ve hepsi belirli ücret ödeyeceklerdir.
3. Meslekî ve Teknik Orta
Öğretim
Tanzimat döneminde, Meslekî ve
teknik eğitim alanında şu gelişmeler gözlenmektedir:
. Yeşilköy’de Ziraat
Ta’limnamesi adıyla ilk uygulamalı bir tarım okulu açılmıştır (1847). Okul 4 yıl
sonra kapanmıştır.
. 1858’de Orman Mektebi ve
1873’de Maâdin Mektepleri açılmıştır. 1879-80 tarihinde bu iki okul, ortak
program uygulamasına geçmiş ve okulun öğretim süresi 4 yıla çıkarılmıştır
(Ergin,1977:592-593).
Erkek Teknik Eğitim
. İlk erkek sanayi mektebi,
1848’de Zeytinburnu’nda açılmış ve kapanmıştır:
. Mithat Paşa, Rumeli’de
Vali iken Niş’de (1863), sonra da Tuna vilayetinin merkezi Rusçuk’ta (1864) ve
Sofya’da Islâhhâne adıyla okullar açmıştır. Bunlar, kimsesiz ve bakıma muhtaç
çocuklara mahsus, terzilik, kunduracılık, demircilik, matbaacılık, dokumacılık
gibi mesleklerde bilgi ve beceri kazandıran okullardı (Akyüz,1982b:116-117).
. 1868’de İstanbul’da Sanayi
Mektebi açılmıştır.
Kız Teknik Eğitim
. 1859’da İstanbul’da açılan
ilk kız Rüşdiyesi olan Cevri Kalfa mektebinde, kadınlara mahsus sanayi konusunda
eğitim verilmiştir.
. 1864’de Mithat Paşa,
Rusçuk’ta yetim kalan için, ordunun dikim ihtiyacını karşılamak üzere bir
Islâhhâne açmıştır.
. 1869’da İstanbul’da, yine
ordu ihtiyaçları için Kız Sanayi Mektebi eğitime başlamıştır (Akyüz,1982b:117-118).
4. Özel Öğretim
Özel öğretim okulları, Türk,
azınlık ve yabancı başlıkları altında ele alınabilir:
Türk Okulları
. Okuyamamış esnaf çocukları
için ilk halk okulu olan Valide Mektebi (Çırak Mektebi), 1865 yılında öğretime
açıldı. Okulu, Cemiyet-i Tedrisiye-i İslâmiye finanse ediyordu. 1874’de
okul, Maârif Nezaretine bağlandı (Koçer,1987:72-73).
. 1873’de İstanbul’da yine
aynı cemiyetin önderliğinde, yetim, kimsesiz ve erkek çocuklar için Darüşşafaka
(Lisesi) öğretime başladı (Koçer,1987:116). Bu okulun kuruluşunda, Paris’teki
Brytanée Militaire de la Fléch model alınmıştır.
1869 Maârif-i Umûmiye
Nizamnamesi’nde “Osmanlı devleti memleketlerinde bulunan okullar, iki esas kısma
ayrılır. Birincisi, genel okullar (mekâtib-i umûmiye)dır ki yönetimi
devlete aittir. Ikincisi, özel okullardır. Bu okulların kurulması ve
yönetimi kişilere ve cemaata aittir. Kontrolü Devlet tarafından yapılır (MUN,
mad.1) denildiği
halde, özel Türk okulları gelişme gösterememiştir.
Azınlık Okulları
a) Rum Okulları
. Fener Rum Mektebi (Sultan
Fatih döneminden önce),
. Heybeliada Papaz Mektebi
(1844),
. Kuruçeşme Rum Üniversitesi
(1805),
b) Ermeni Okulları
. Kumkapı Ermenî Mektebi
c) Yahudi Okulları
. Musevî Asrî Mektebi (1854)
. 1875’de Alliyan İsrailit
adında bir örgüt, çok sayıda okul açmıştır.
Yabancı Okullar
a) Katolik Okullar
Bunlar, bazı dinî örgütler,
misyonerler ve kişiler tarafından açılmıştır.
b) Protestan Okulları
. Robert Koleji, 1863’de
Amerikalıların açtığı bir okuldur.
. Kız Koleji, 1863’de
açılmıştır. Sonradan Arnavutköy Amerikan Kız Koleji de denmiştir.
5. Yüksek Öğretim
Tanzimat döneminde bir
Darülfunûn’un kurulmasına 1846’da “Dersaâdet’te münasip bir mahalle Darülfunûn
inşaası” fermanıyla karar verilmiştir (Özalp,1982:3) ancak bu kurum, 1863’te
öğretime başlayabilmiştir. O tarihte dersler halka açıktı. Hatta Sadrazam ve
Nâzırlardı. Ergin, Rüşdiye’lerden sonra kuruluşu gerekli görülen ve yatılı
olması şart koşulan (Ergin,1977:546) bir mektebe, Üniversite denilemeyeceğini ve
geniş bir çerçevede lise seviyesinde (Ergin,1977:551-552) bir okul olduğunu
kaydediyorsa da, o dönemdeki askerîyüksek öğretim kurumlarında olduğunda gibi,
amaç, lise düzeyinin üstünde bir öğretim kurumunun kurulmasıydı. Nitekim okul bu
amacını, kısa zamanda teorik ve pratik olarak gerçekleştirmiştir.
Darülfunûn(-ı Osmanî),
açılışından iki yıl sonra (1865) kapanmış ve 1870’de yeniden açılmışsa da, 1871
sonlarında tekrar kapanmıştır. Bu açılış ve kapanışların sebepleri, o dönemdeki
siyasi ve bilimsel istikrarsızlıkta aranabilir.
Daha sonra 1974 yılında, Mekteb-i
Sultanî (Galatasaray lisesi binası) içinde, Darülfunûn-ı Sultanî adı
ile üçüncü bir Darülfunûn açılmıştır. Öğretim dili fransızca olan bu
Darülfunûn’un, Hukuk, Mühendislik ve Edebiyat Fakülteleri bulunduğu ve
programlarında yer almadığı görülmektedir (Koçer,1987:111). Bu okul da,
1882’lerde kapanmıştır.
1859 yılında, Kaymakamlık ve
müdürlük gibi yönetici sınıf yetiştirmek amacıyla, İstanubul’da ilk sivil
yüksek okul olan Mekteb-i Mülkiye açılmıştır. Önce 2 yıl olan öğretim
süresi, 1867’de 4 yıla çıkarılmıştır.
Yüksek Okul ve Üniversite ile
ilgili esas hukukî yapılanma, 1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnamesi ile olmuştur.
İlgili Nizamname’ye göre, yüksek
okullar, erkek ve kız öğretmen (darülmuallimîn, darülmuallimât) okulları ile
üniversite (Darülfunûn) fen ve çeşitli sanayi okullarıdır (MUN, mad. 51).
Üniversitenin biri felsefe ve
edebiyat, ikincisi hukuk, üçüncüsü de tabiat ve matematik bilimlerinin
öğretimine mahsus, üç bölümü bulunacaktır (MUN, mad. 80).
Her bölümün öğretim süresi,
mezuniyet diplomasını alacaklar için 3 yıl, profesör (müderris) olacaklar için 4
yıl olacaktır (MUN, mad. 85).
En az 16 yaşında olan her
şahıstan, durumları üniversite ta’limatına uygun bulunanlar, öğrenci olarak
kayıt olabileceklerdir (MUN, mad. 88).
Bütün öğrenciler gündüzlü
olacaktır (MUN, mad. 97).
6. Askerî Okullarda Eğitim
Tanzimat dönemi öncesinde batı
anlayışına göre bir eğitim sistemi kurulurken, önce yüksek okullardan işe
başlanmıştır. Bunlar, Mühendishâne-i Bahrî-i Hümayûn, Mühendishâne-i Berr-i
Hümayûn, Tıbhâne-i Âmire ve Cerrahhâne-i Ma’mûre ve Mekteb-i
Harbiye’dir (Koçer,1987:104). Ancak, batı metotları ile çalışan okullar
çoğaldıkça, örgün eğitimin alt kademeleri de oluşmuş; böylece yüksek eğitim
yapmak amacıyla açılan okullar, zamanla hedeflerini gerçekleştirir duruma
gelmişlerdir.
Tanzimat döneminin başlangıcı
olan 1938 tarihinden önce ve sonra açılan başlıca askerî okullar şunlardır:
Mühendishâne-i Bahrî-i Hümayûn.
1773’de yüksek tahsil vermek amacıyla kurulan bu okul, önceleri, ilk-orta-lise
öğrenimini de bünyesinde bulunduruyordu (Ergin,1977:319). Osmanlılarda ilk defa
Batı metotlarıyla öğretime başlayan bir askerî okul (deniz akademisi) idi. 1842
tarihinde öğretim süresi, 3 yıldı.
Mühendishâne-i Berr-i Hümayûn.
1796’da açılan bu askerî kara okulunun öğretim süresi 4 yıldı. Okul, daha çok
topçu ve istihkâm okulu niteliğindeydi.
Tıbhâne-i Âmire ve Cerrahhâne-i
Ma’mûre. 1827’de ordunun askerîdoktor ve cerrah ihtiyacını karşılamak
amacıyla Tıbhâne açılmıştır. Okulun öğretim süresi, 4 yıldı. Önceleri Tıbhâne
ile Cerahhâne birlikte öğretim yapmış ve 1831’de ayrılmışsa da, 1836’da tekrar
birleştirilmiş ve adı Mekteb-i Tıbbiye olmuştur (Ergin,1977:343).
Mekteb-i Ulûm-i Harbiye.
1834’de açılan bu askerîokulun öğrencileri, Mekteb-i Harbiye taburu adını almış
ve sekiz kısımdan oluşmuştur. 1837’den itibaren okulun öğretimi, daha ciddi
tutulmuştur. 1845’de ise sınıfların bir kısmı hazırlayıcı (idadî) olarak (Mekteb-i
Fünun-i Idadîye), diğerleri de daha üst düzeyde (Mekteb-i Ulum-ı Harbiye)
yeniden kurulmuş ve binaları ayrılmıştır (Ergin,1977:354-368;Akyüz,1982b:99).
Muzıka-i Hümayûn Mektebi.
1825’de yeniçeri ocağının kaldırılmasıyla birlikte ortadan kalkan Mehterhâne’nin
yerine, 1834’de açılmış bir okuldur.
Ebe Mektebi. 1842 yılında
Askerî Tıp okulunda, kadınlar için bir Ebe Mektebi ve kursu açıldı.
1849’da Harp Okulu sınıfları
içerisinde, veteriner şubesi öğretime başladı.
Askerî okullardaki düzenleme,
1847’de yayımlanan Mekteb-i Cedid-i Harbiye-i Şahâne’nin iç
dairesine dair kanunname adlı içtüzüğün tesbiti ile bir Askerî Maârif Meclisi
ve ayrıca askerî meslek ve teknik okullarına öğrenci yetiştirmek üzere bir
Fen İdadîsi kuruldu (Koçer,1987:58).
|
